Những bàn tay tài hoa 'hồi sinh' di tích đất Cố đô

Trải qua hàng trăm năm, Quần thể di tích Cố đô Huế (được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới vào năm 1993) hiện đang có nhiều công trình di tích bị xuống cấp, hư hỏng. Do đó, công tác trùng tu, bảo tồn, giữ nguyên yếu tố gốc của di tích luôn được chú trọng hàng đầu. Và chính nhờ những đôi tay tài hoa, khéo léo của các nghệ nhân ở vùng đất Cố đô, nhiều công trình di tích bên trong Đại Nội Huế đã được trùng tu, tôn tạo, trở thành điểm đến tham quan hấp dẫn của du khách.

Các họa tiết, hoa văn trang trí trong điện Thái Hòa được sơn son thếp vàng.

Trong tiết trời ấm áp của những ngày đầu Xuân mới 2025, có rất đông du khách vào Đại Nội Huế và ghé tham quan điện Thái Hòa vừa được hoàn thành trùng tu. Điện Thái Hòa được xây dựng vào năm 1805 dưới thời vua Gia Long, là công trình kiến trúc quan trọng bậc nhất trong Hoàng cung, biểu trưng quyền lực của triều Nguyễn. Ngôi điện này đã ghi dấu lịch sử của 13 vị vua triều Nguyễn, là nơi Hoàng đế ngự ngai vàng, tổ chức các buổi thiết triều, đại lễ và những nghi thức quan trọng khác của cung đình. Trải qua thời gian dài tồn tại cùng ảnh hưởng của mưa bão, di tích điện Thái Hòa xuống cấp, hư hỏng nhiều hạng mục nên đã được Trung tâm Bảo tồn di tích (BTDT) Cố đô Huế cho hạ giải, trùng tu vào tháng 11/2021.

Sau 3 năm thực hiện trùng tu, nhân ngày Di sản văn hóa Việt Nam (23/11/2024), điện Thái Hòa được khánh thành và mở cửa đón du khách tham quan trở lại. Để điện Thái Hòa “hồi sinh” như hôm nay, đội ngũ các nghệ nhân và những người thợ lành nghề đã chạy đua với thời gian, miệt mài làm việc kịp hoàn thành đúng tiến độ. Theo các nghệ nhân, trong quá trình trùng tu di tích điện Thái Hòa thì công đoạn sơn son thếp vàng được đánh giá rất quan trọng và tốn nhiều thời gian, công sức nhất.

Trò chuyện với PV Báo CAND, nghệ nhân Phan Cảnh Quang Thuận (SN 1973, ở phường Thủy Biều, TP Huế), người phụ trách sơn son thếp vàng di tích điện Thái Hòa, cho biết ông có hơn 30 năm gắn bó với nghề sơn son thếp vàng và thực hiện trùng tu nhiều di tích quan trọng ở Cố đô Huế.

“Điện Thái Hòa có hàng nghìn cấu kiện gỗ lớn nhỏ khác nhau và phần lớn đều được sơn son thếp vàng. Sau khi hạ giải, đơn vị chủ đầu tư đã lập hội đồng đánh giá tình trạng và phân loại các cấu kiện gỗ. Theo đó, những cấu kiện gỗ còn tốt sẽ được tái sử dụng, cấu kiện nào hư hỏng, mối mọt sẽ được thay thế bằng gỗ mới và trùng tu theo nguyên bản. Các cấu kiện gỗ sau khi được chế tác thành cột, kèo, xuyên, vách sẽ được chuyển sang cho nhóm thợ của nghệ nhân Thuận để thực hiện công đoạn sơn son thếp vàng.”, nghệ nhân Phan Cảnh Quang Thuận cho biết.

Nghệ nhân Phan Cảnh Quang Thuận chuẩn bị cho công đoạn sơn son thếp vàng.

Để hoàn thiện sơn son thếp vàng cho một cấu kiện gỗ, các nghệ nhân phải trải qua nhiều công đoạn và sơn đến… 14 lớp. Ban đầu, nghệ nhân lấy nhựa một giống cây sơn trong tự nhiên. Sơn sống sau khi được đánh thành sơn chính thì được lọc qua lớp vải để bỏ cặn bã, sau đó pha với bột màu sơn mài, nhựa thông, dầu trẩu và dầu hỏa theo tỷ lệ nhất định rồi đánh thành sơn son.

Có được loại sơn son này, nghệ nhân mới dùng để sơn son thếp vàng, thếp bạc các cấu kiện gỗ tại điện Thái Hòa. Sau mỗi lần phủ lớp sơn son, các nghệ nhân và thợ dùng giấy nhám mịn mài nhẵn bề mặt cấu kiện gỗ tạo độ bóng. Tiếp đó, người thợ quét lớp sơn cầm lên bề mặt những họa tiết hoa văn cần thếp vàng, sau đó dùng vàng miếng được dát mỏng để thếp vàng lên hoa văn hay các chi tiết trang trí. Cuối cùng, người thợ tiến hành sơn lộng bao quanh các hoa văn, họa tiết thếp vàng để hoàn thiện.

Không những sơn son thếp vàng các cấu kiện gỗ, bửu tán phía trên ngai vàng ở giữa điện Thái Hòa cũng được trùng tu rất kỳ công. Theo tư liệu lịch sử, dưới thời vua Gia Long, bửu tán được làm bằng vải gấm. Năm 1923, nhân dịp lễ “Tứ tuần đại khánh”, vua Khải Định cho làm bửu tán bằng gỗ thếp vàng chạm khắc tinh xảo với hình ảnh 9 con rồng uốn lượn.

“Quy trình sơn son thếp vàng cho cấu kiện gỗ và bửu tán thếp vàng tại di tích điện Thái Hòa được thực hiện theo quy trình nghiêm ngặt. Đội thợ chúng tôi chia làm nhiều ca kíp, làm cả ngày lẫn đêm, trong đó những tháng cuối năm 2024 đều làm việc xuyên đêm để kịp tiến độ hoàn thiện phục vụ du khách tham quan”, nghệ nhân Quang Thuận chia sẻ.

Ngoài nghệ nhân Phan Cảnh Quang Thuận, còn có rất nhiều nghệ nhân, người thợ lành nghề chuyên về mộc, nề ngõa, chạm khảm, phục chế pháp lam đã được huy động vào Đại Nội Huế làm việc để thực hiện trùng tu các công trình kiến trúc di tích. Trong đó, nghệ nhân Nguyễn Thanh Thuần (SN 1982, ở xã Quảng Thọ, huyện Quảng Điền, Thừa Thiên Huế) cũng được giao đảm nhận đội thợ gần 20 người để phục chế, trang trí rồng, phượng và họa tiết hoa văn trên nóc các cung điện.

Đôi tay tài hoa của các nghệ nhân giúp “hồi sinh” nhiều di tích xuống cấp bên trong Đại Nội Huế.

Theo nghệ nhân Nguyễn Thanh Thuần, hơn 20 năm trước, ông theo học nghề khảm sành sứ với nghệ nhân Trương Văn Ấn và sau đó bén duyên với các công trình di tích ở Cố đô. Dựa trên những đôi rồng mẫu của di tích, nghệ nhân Thuần cùng những người thợ tạo hình theo nguyên mẫu bằng bê tông cốt thép, sau đó lấy những mảnh ghép sành sứ còn tốt trên đôi rồng cũ để khảm lên thân rồng mới. Phần còn thiếu sẽ được bổ sung từ số sành sứ cổ được mua lại của những người chuyên trục vớt gốm sứ trên sông Hương. Tiếp đó, nghệ nhân dùng xi măng để kết dính các mảnh sành sứ, tạo thành những tác phẩm rồng, phượng uy nghi, sống động trên nóc các di tích.

Nhờ sự nỗ lực của các nghệ nhân và thợ thủ công truyền thống lành nghề nên đến nay, điện Thái Hòa, điện Kiến Trung và nhiều công trình di tích khác thuộc Quần thể di tích Cố đô Huế đã hoàn thành trùng tu trước thời hạn. Nhiều du khách đến tham quan Đại Nội Huế đã không giấu được sự ngạc nhiên trước những công trình kiến trúc uy nghi, tráng lệ của triều Nguyễn sau khi được trùng tu, tôn tạo.

Bà Trần Thị Hồng Tươi, một du khách đến từ TP Hồ Chí Minh bày tỏ: “Được tận mắt nhìn thấy ngôi điện Thái Hòa và các công trình bên trong Hoàng cung triều Nguyễn được trùng tu từ tổng thể đến các họa tiết, hoa văn trang trí nhỏ nhất trên những trụ gỗ, bức hoành, ô hộc chữ Hán mới thấu hiểu được phần nào công việc vất vả của các nghệ nhân. Và nhờ thế mà du khách chúng tôi mới thấy được vẻ đẹp nguy nga, tráng lệ của những công trình kiến trúc độc đáo này”.

Anh Khoa