Ngành công nghiệp ô tô phụ thuộc vào đất hiếm Trung Quốc, nguyên nhân vì đâu?

Mới đây, hãng tin Reuters dẫn lời ông Frank Eckard, CEO của Magnosphere, nhà sản xuất nam châm có trụ sở tại Đức cho biết công ty này đã nhận được rất nhiều cuộc gọi từ các nhà sản xuất và cung cấp phụ tùng ô tô, cho biết “họ đang nỗ lực tuyệt vọng tìm kiếm nguồn nam châm thay thế”, vốn đang thiếu hụt do lệnh hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc.

Thời gian gần đây, các nhà sản xuất ô tô lớn của châu Âu và Mỹ đã bày tỏ mối quan ngại về vị thế thống trị của Trung Quốc trong việc cung cấp kim loại đất hiếm, một nguyên liệu quan trọng, không thể thiếu trong nhiều lĩnh vực, trong đó có sản xuất ô tô, đặc biệt là ô tô điện. Được biết, một chiếc xe điện trung bình sử dụng khoảng 0,5 kg các nguyên tố đất hiếm và một chiếc xe chạy bằng nhiên liệu hóa thạch chỉ sử dụng một nửa số lượng đó.

Đất hiếm (rare earth) là nhóm nguyên tố hiếm có hàm lượng ít trong vỏ Trái đất và rất khó tách ra từng nguyên tố riêng biệt. Trong nhóm nguyên tố đất hiếm có những nguyên tố có hàm lượng trong vỏ Trái đất còn cao hơn cả bạc và chì. Ảnh: Eos.com

Mặc dù có tên gọi là “hiếm”, nhưng thực chất đất hiếm là nguyên liệu khá phổ biến. Mỹ, Úc và Canada là những quốc gia có mỏ đất hiếm lớn. Nhưng sự lơ là, thiếu đầu tư vào ngành công nghiệp đất hiếm trong nhiều thập kỷ là nguyên nhân dẫn đến sự phụ thuộc vào Trung Quốc như hiện nay.

Bà Julie Michelle Klinger, nhà địa lý, chuyên gia tại Viện Khoa học Nhân văn Mỹ chia sẻ: “Các nguyên tố đất hiếm thực tế khá phổ biến trên bền mặt vỏ trái đất. Nhưng việc chế biến, tinh chế nguyên liệu này đem lại rủi ro lớn về cả mặt xã hội và môi trường. Do đó, vào cuối thế kỷ 20, ngày càng ít những nơi đủ khuôn khổ pháp lý cho phép phát triển ngành công nghiệp này. Và hoạt động sản xuất đất hiếm dần rời khỏi Âu, Mỹ và tập trung tại Trung Quốc".

Theo công ty tư vấn AlixPartners, Trung Quốc hiện kiểm soát tới 70% hoạt động khai thác đất hiếm trên toàn cầu, 85% công suất tinh chế và khoảng 90% sản lượng hợp kim kim loại và nam châm đất hiếm. Từ lâu, Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu đất hiếm như một “quân bài chủ lực” để “răn đe”, đáp trả các lệnh cấm vận từ chính quyền ông Donald Trump.

Ông Harvey Kaye, giám đốc điều hành công ty khai thác đất hiếm US Critical Materials chia sẻ: “Đây là một chiến lược dài hạn có tính toán của Trung Quốc. Cách đây 15 - 20 năm, họ hạ giá đất hiếm xuống mức rẻ bèo, cũng như khiến nguyên liệu này được đặt hàng và mua dễ dàng bởi các quốc gia phương Tây. Nhưng khi đất hiếm trở thành yếu tố địa chính trị, nó đã trở thành quân át chủ bài trên bàn đàm phán của Trung Quốc, và Mỹ đã bị tụt lại sau nhiều năm bỏ bê, thiếu đầu tư vào công nghiệp đất hiếm dù họ vốn đã có trữ lượng tài nguyên thiên nhiên lớn”.

Kim loại đất hiếm có vai trò quan trọng trong nhiều lĩnh vực, bao gồm ngành công nghiệp ô tô. Ảnh: Getty Images

Theo các chuyên gia, khủng hoảng thiếu hụt đất hiếm được cho là có mức độ nghiêm trọng ngang với khủng hoảng thiếu hụt chất bán dẫn, vốn đã làm chao đảo ngành công nghiệp ô tô thời kỳ hậu COVID-19. Dù mới đây, Trung Quốc đã có những động thái hạ nhiệt khi đồng ý nới lỏng điều kiện xuất khẩu đất hiếm cho một số nhà cung cấp linh kiện, sản xuất ô tô, nhưng chưa rõ liệu quốc gia tỷ dân sẽ nới lỏng trong bao lâu hay liệu có bất ngờ đổi ý.

Hiện một số nhà sản xuất xe như Mercedes-Benz và BMW đang tìm cách đàm phán với các nhà cung cấp để ngăn chặn tình trạng thiếu hụt linh kiện, trong đó bao gồm việc thảo luận để dự trữ một số mặt hàng nhất định. Trong khi đó, Ford Motor cho biết cần thêm thời gian để hoàn thiện quy trình phê duyệt nhập khẩu đất hiếm từ Trung Quốc. Hãng này trước đó đã phải tạm dừng sản xuất mẫu SUV Explorer trong một tuần vì nhà cung cấp hết nam châm làm từ hợp kim đất hiếm.

Bên cạnh đó, cả Mỹ và EU đều đang có động thái để khôi phục ngành công nghiệp đất hiếm. Phía Mỹ đã tái khởi động mỏ đất hiếm Mountain Pass ở California, xác định đất hiếm là tài nguyên quan trọng với đất nước, và khuyến khích các doanh nghiệp trong nước đầu tư, khai thác và tinh luyện đất hiếm. Về phía EU thì đó là thông qua Đạo luật Nguyên liệu thô quan trọng, đồng thời thăm dò, triển khai một số mỏ đất hiếm tiềm năng như tại Kiruna, Thụy Điển.

Theo các chuyên gia, khủng hoảng thiếu hụt đất hiếm được cho là có mức độ nghiêm trọng ngang với khủng hoảng thiếu hụt chất bán dẫn thời kỳ hậu Covid. Ảnh: Reuters

Nhưng theo bà Julie Michelle Klinger, để các quốc gia, khu vực này bắt kịp Trung Quốc thì sẽ là cả một chặng đường dài: “Ngành công nghiệp khai thác đất hiếm hiện tại có nhiều thách thức, không chỉ vì đây là một ngành công nghiệp tốn kém, gây tác động xấu tới môi trường, mà còn là khi bạn cố khôi phục một ngành công nghiệp vốn đã bị bỏ quên 20 – 30 năm, thì sẽ có rất nhiều thứ phải làm. Trung Quốc đã phải trải qua từng đó thời gian để đạt tới trình độ chuyên môn như hiện tại”.

Trở lại với Việt Nam, có thể nói, Việt Nam đang trở thành điểm đến hấp dẫn của các nhà đầu tư nhờ trữ lượng đất hiếm khổng lồ, thị trường ô tô đang phát triển.

Theo TS Nguyễn Minh Tuấn, Viện Hàn lâm KHXH VN, trữ lượng tài nguyên đất hiếm của Việt Nam được đánh giá đứng thứ 2 trên thế giới nhưng sản lượng cung cấp cho thế giới vẫn còn hạn chế. Sản lượng khai thác đất hiếm của Việt Nam nằm trong nhóm các nước khai thác chưa đến 4% tổng sản lượng nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Sản lượng đất hiếm thô của Việt Nam từ năm 2000 – 2011 chỉ vào khoảng 400 tấn, năm 2019 và 2020 lần lượt là 1.300 tấn và 1.000 tấn. Đến nay, mới có 4 mỏ đất hiếm quy mô lớn nằm tại khu vực Tây Bắc đã hoàn thành công tác thăm dò. Trong đó, có 2 mỏ đã được cấp phép khai thác là Đông Pao và Nậm Xe.

Theo Chuyên gia năng lượng, TS Khương Quang Đồng, đất hiếm đang là một trong những nguyên liệu chiến lược để sản xuất chất bán dẫn. Việt Nam hoàn toàn có thể sử dụng tài nguyên này như một "át chủ bài" để trao đổi, tìm kiếm sớm cơ hội gia nhập chuỗi cung ứng vật liệu chiến lược với các đối tác lớn... Việt Nam đang có chiến lược phát triển ngành công nghiệp bán dẫn nên đây là giai đoạn cuối cùng mà chúng ta cần vượt qua để đẩy mạnh xây dựng nền công nghiệp bán dẫn sớm thành hình, thành khối.

Huy Văn/VOV Giao thông