Vận dụng hoạt động trải nghiệm để giải toán có nội dung hình học
Dạy học trải nghiệm môn Toán là phương pháp khuyến khích học sinh tự khám phá, thử nghiệm trực tiếp với các kiến thức mới.
Hoạt động trải nghiệm môn Toán của học sinh lớp 5B, Trường Tiểu học Đức Lâm, Đức Thọ, Hà Tĩnh.
Hoạt động trải nghiệm trong môn Toán làm tăng tính hấp dẫn, giúp phát triển hứng thú, niềm tin học tập và phát triển sự say mê, yêu thích Toán với hình thức dạy học ngoài thực tế, trên vật thật.
Trong Chương trình giáo dục phổ thông 2018 và theo quan niệm dạy học mới hiện nay, qua quá trình giảng dạy, tôi đã vận dụng giải toán có nội dung hình học cho học sinh lớp 5 thông qua hoạt động trải nghiệm.
Dạy học trải nghiệm môn Toán là phương pháp khuyến khích học sinh tự khám phá, thử nghiệm trực tiếp với các kiến thức mới. Từ đó hình thành các khái niệm và đưa ra phân tích, kết luận của bản thân về kiến thức ấy. Trong phương pháp học này, giáo viên chỉ đóng vai trò là người định hướng và hỗ trợ học sinh.
Vai trò của hoạt động trải nghiệm: Giúp năng lực tổ chức, huy động và vận dụng kiến thức của học sinh tốt hơn, các em có khả năng đo được sự tiến bộ hằng ngày của mình, và có thể tự đánh giá bản thân, đánh giá bạn trong quá trình học tập, các em vận dụng được nhiều kiến thức của môn học vào bối cảnh tình huống trải nghiệm.
Học sinh được hình thành năng lực, khả năng tự tin khi đối phó với các thách thức, xử lí các tình huống mới. Các em phát huy được năng lực tự học, phong cách học tập cá nhân, thích ứng với thực tiễn cuộc sống, phát huy kĩ năng giá trị của bản thân.
Khi dạy các yếu tố hình học nói chung, dạy các nội dung về hình hộp chữ nhật, hình lập phương nói riêng, nhằm góp phần phát triển năng lực tư duy, khả năng suy luận hợp lí và diễn đạt chúng (nói và viết), cách phát hiện và giải quyết những vấn đề đơn giản, gần gũi trong cuộc sống.
Qua đó củng cố về thực hành tính toán, giải toán và góp phần nâng cao năng lực cho học sinh. Các em vận dụng kiến thức vào cuộc sống một cách linh hoạt, không nhàm chán.
Khi dạy Toán 5 chương trình hiện hành, tôi đã vận dụng Công văn 3799/BGD ĐT-GDTH - hướng dẫn thực hiện kế hoạch giáo dục đối với học sinh lớp 5 đáp ứng yêu cầu Chương trình giáo dục phổ thông 2018, giáo viên làm chủ chương trình, có thể linh động điều chỉnh gộp tiết Luyện tập chung (117) và không dạy bài Giới thiệu hình trụ, hình cầu (118) thay bằng tiết Hoạt động trải nghiệm: Tính diện tích, thể tích của hình hộp chữ nhật, hình lập phương.
Yêu cầu cần đạt: Giúp học sinh nhận dạng nhanh các yếu tố hình học, các dạng hình theo yêu cầu bài tập qua các tình huống khác nhau một cách chính xác và liên hệ thực tế để phát triển bài toán, phát triển năng lực tư duy, lập luận toán học thông qua giải toán.
Hoạt động 1 (Khởi động): Trò chơi - Hộp quà bí mật
Mục tiêu: Học sinh chơi trò chơi “Hộp quà bí mật” để nêu cách tính diện tích, thể tích của hình hộp chữ nhật và hình lập phương.
Sau khi chơi xong các em chỉ cho nhau nghe về các kích thước chiều dài, chiều rộng, chiều cao của phòng học các em đang ngồi học hoặc học sinh có thể ước lượng được các kích thước chiều dài, chiều rộng, chiều cao của phòng học (cho phép sai số ước lượng với mức gần bằng) từ đó đưa các em hòa nhập, gây tò mò vào các tình huống thực tế.
Hoạt động 2: Giải và phát triển bài toán gắn với thực tế cuộc sống
Ảnh minh họa/INT
Chia lớp thành 4 nhóm, mỗi nhóm cử đại diện lên bốc thăm (mỗi thăm là một bài toán), học sinh chọn các vị trí khác nhau để cùng thảo luận cách tính và phát triển bài toán liên quan thực tế dạng tương tự rồi ghi vào bảng phụ.
Bài toán 1. Một cái thùng không nắp dạng hình hộp chữ nhật có chiều dài 1,5 m, chiều rộng 0,6 m và chiều cao 8 dm. Người ta sơn mặt ngoài của thùng. Hỏi diện tích quét sơn là bao nhiêu mét vuông?
Bài toán 2. Người ta gò một cái thùng tôn không nắp hình lập phương có cạnh 40 cm. Tính diện tích tôn dùng để gò thùng (không tính mép hàn).
Bài toán 3. Một bể hình hộp chữ nhật có chứa 675 l nước. Tính chiều cao của mực nước trong bể, biết rằng lòng bể có chiều dài 25 dm, chiều rộng 20 dm.
Bài toán 4. Biết thể tích của một hình lập phương là 125 cm3, hãy tính diện tích toàn phần của hình lập phương đó.
Sau khi học sinh bốc thăm xong, các em thảo luận về nội dung bài toán, các bước minh họa cho các nhóm thảo luận và thực hiện theo các bước như sau:
Bước 1. Tìm hiểu nội dung bài toán.
Bài toán cho biết gì? Bài toán hỏi gì?
Bước 2. Huy động kiến thức, phân tích, tìm cách giải quyết vấn đề.
Chẳng hạn ở bài toán 1: Quét sơn mặt ngoài của thùng tức là cần tính diện tích toàn phần của thùng có dạng hình hộp chữ nhật đó. Đây là thùng không nắp nên diện tích toàn phần chỉ là diện tích xung quanh cộng với diện tích 1 mặt đáy, chiều cao không cùng đơn vị đo với các đại lượng nên phải đổi cùng đơn vị đo.
Ở bài toán 2: Gò thùng tôn không nắp dạng hình lập phương, vậy tính diện tích toàn phần chỉ tính tổng diện tích 5 mặt.
Với bài toán 3: Bài toán đã biết thể tích là 675 l nước tức là 675 dm3, từ đó dễ dàng tìm ra chiều cao.
Hoặc ở bài toán 4: Từ thể tích hình lập phương để suy ra cạnh của hình lập phương.
Bước 3: Trình bày lời giải:
Bước 4: Phát triển bài toán
Các bạn trong nhóm tự nêu thêm một số bài tập vận dụng, ưu tiên các bài toán liên hệ thực tế. Học sinh có thể phát triển thành một số bài tập như sau:
Bài 1. Nhà bạn Lan có một cái bể chứa nước hình hộp chữ nhật. Đo ở trong lòng bể chiều dài 30 dm, chiều rộng 2,4 m, chiều cao 1,8 m. Hỏi khi bể chứa đầy nước thì được bao nhiêu lít (biết 1l = 1 dm3).
Bài 2. Một hộp giấy ăn hình hộp chữ nhật, phía nắp trên có một lỗ nhỏ hình tròn có bán kính 3 cm để rút giấy ra. Người ta phải in hình quảng cáo phía bên ngoài hộp. Tính diện tích phần được in quảng cáo của hộp giấy ăn đó, biết hình hộp có chiều dài 18 cm, chiều rộng 13 cm, chiều cao 10 cm.
Bài 3. Bố bạn Nam muốn quét xi măng trong lòng bể nước dạng hình hộp chữ nhật có kích thước ghi trong lòng bể là chiều dài 2,5 m, chiều rộng 2 m, chiều cao 1,5 m. Bạn hãy tính giúp bố bạn Nam diện tích phần quét xi măng đó?
Bài 4. Nhân Ngày lễ 8/3 bạn Hà muốn làm cái hộp quà hình lập phương có cạnh 2 dm. Hỏi diện tích bìa để làm chiếc hộp là bao nhiêu?
Bài 5. Diện tích toàn phần của hình lập phương thứ nhất là 1,5 m2, diện tích toàn phần của hình lập phương thứ hai là 37,5 m2. Hỏi cạnh của hình lập phương thứ hai dài gấp mấy lần cạnh của hình lập phương thứ nhất?
Bài 6. Mình đố bạn: Khi biết diện tích xung quanh của hình hộp chữ nhật là 79,8 cm2, chiều cao là 4,2 cm và chiều dài hơn chiều rộng 0,5 cm thì thể tích của hình hộp chữ nhật đó là bao nhiêu?
Bài 7. Một cái bể dạng hình hộp chữ nhật chứa đầy nước. Người ta thả vào cái bể đó một khối sắt đặc hình lập phương. Khi khối sắt chìm hoàn toàn trong bể thì lượng nước tràn ra ngoài là 125 lít. Tính cạnh của khối sắt đó (biết 1 lít = 1 dm3).
Với bài toán này học sinh phát hiện ra được lượng nước tràn ra ngoài chính bằng thể tích của khối sắt đặc hình lập phương. Mà lượng nước tràn ra ngoài là 125 lít nên thể tích của khối sắt đặc đó là 125 dm3.
Từ đó các em suy luận ra cạnh của khối sắt hình lập phương bằng cách (125 = 5 x 5 x5 ). Đó là mấu chốt của bài toán, các em liên hệ từ thực tiễn cuộc sống. Chẳng hạn như bỏ một hòn đá lạnh vào cốc nước đầy thì lượng nước bị tràn ra ngoài chính bằng thể tích của hòn đá lạnh.
Tùy vào mỗi dạng bài mà các nhóm bốc thăm được, các nhóm phát triển các bài toán khác nhau, sau đó đại diện các nhóm trình bày, giáo viên cho các nhóm nhận xét lẫn nhau, tạo hứng thú học tập, phát triển khả năng tư duy cho các em.
Hoạt động 3: Vận dụng, sáng tạo
- Về nhà tính diện tích, thể tích một số hình có dạng hình hộp chữ nhật hoặc hình lập phương có ở gia đình em, ví dụ bể nước, bể cá, hộp bút, hộp màu…
- Học sinh đo và tính thể tích và số giấy màu cần dùng để dán xung quanh cái hộp lập phương hay hộp chữ nhật của em để gói quà nhân ngày kỷ niệm nào đó.
Lưu ý: Khi tổ chức hoạt động trải nghiệm cho học sinh giáo viên cần có hệ thống câu hỏi gợi mở, giúp học sinh tự khám phá với tinh thần phấn khởi, khơi dậy sự tò mò hứng thú và chủ động.
Giáo viên linh hoạt, sáng tạo nắm chắc được kiến thức cần truyền thụ, mô hình, quy trình hoạt động trải nghiệm như: Quan sát nhận biết tình huống có vấn đề; Huy động kiến thức, phân tích, tìm cách giải quyết vấn đề; Hình thành kĩ năng nhận dạng hình; Vận dụng các tình huống mới vào thực tế cuộc sống với mục tiêu chung: “Đưa cuộc sống vào bài học, mang bài học vào cuộc sống”.
Việc vận dụng Hoạt động trải nghiệm vào dạy giải toán có nội dung hình học là cơ sở khoa học đạt được mục tiêu đổi mới theo hướng phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo của học sinh. Quá trình chủ động tìm kiếm và vận dụng kiến thức vào cuộc sống của phương pháp dạy học trải nghiệm môn Toán sẽ thúc đẩy học sinh ghi nhớ các công thức và lý thuyết lâu hơn, kỹ hơn. Đồng thời hướng các em làm việc độc lập hay hợp tác nhóm, phát huy được tối đa óc tưởng tượng, sáng tạo của các em, phát triển được tư duy trừu tượng làm tiền đề tốt cho học sinh lên lớp 6 không còn bỡ ngỡ. Hay nói cách khác là dạy cách học cho học sinh, dạy cách tiếp cận kiến thức một cách sáng tạo, rèn luyện ý thức tự học sẽ giúp tạo niềm tin và hứng thú học tập cho các em.
