Những đóng góp từ truyền thống gia đình Huế trong xây dựng hệ giá trị gia đình Việt Nam

GIÁ TRỊ TRUYỀN THỐNG CỦA GIA ĐÌNH HUẾ

Gia giáo truyền thống Huế mang đậm dấu ấn của tư tưởng Nho giáo nên gia đình là hạt nhân căn bản của xã hội, ở đó nổi bật chức năng hương hỏa, đặc biệt là ở mô hình đại gia đình truyền thống. Vấn đề cốt lõi của hương hỏa chính là thừa ngã tôn sự (nối dõi tông đường) từ đó, hữu hiệu nhất là phải làm rạng danh gia tộc, chủ yếu dựa trên định chế dư luận xã hội: “Một người làm quan cả họ được nhờ, một người làm dơ cả họ chịu tiếng”. Người lớn phải không ngừng phấn đấu để trở thành tấm gương mẫu mực cho con cái noi theo và ngược lại, con cái cũng phải hết sức nỗ lực để không phụ công ơn cha mẹ, và đặc biệt là gìn giữ gia phong. Gia phong (môn phong, gia pháp) là phong khí truyền thống trong gia tộc, là phong cách gia giáo, không chỉ liên quan đến sự hưng suy của gia tộc mà còn liên quan đến phong khí của xã hội. Quan hệ trực tiếp đến gia phong chính là vị thế của người cha (ông) và vai trò của người mẹ (bà) trong gia đình với quyền hạn và trách nhiệm tối ưu về phương cách giáo dục con cái.

Trong mô hình đại gia đình truyền thống Huế, người đàn ông sẽ đảm đương công tác xã hội - ngoại giao và trao hẳn vai trò “tề gia” cho người phụ nữ. Người đàn ông ngoài việc đảm đương công tác xã hội - ngoại giao, còn đảm đương chức năng hương hỏa một cách thuần túy, phải “Tu thân - Tề gia - Trị quốc” theo đúng chuẩn mực đạo đức Nho giáo để làm rạng danh gia tộc, hoàn toàn yên tâm về một hậu phương êm ấm trong tay bà nội, bà mẹ và bà vợ.

Việc thờ cúng ngoài yếu tố tâm linh còn giáo dục sự hiếu nghĩa, biết ơn đấng sinh thành và sống có đạo đức, làm việc thiện của thế hệ con cháu. Lễ giáo trong văn hóa gia đình Huế thể hiện rõ trong những dịp lễ, tết, hiếu, hỉ: con cháu phải tự sắp xếp để về dự bữa cơm gia đình ngày tết. Ngày giỗ ông bà, phải tham gia chạp mả (tảo mộ) của dòng tộc, ông bà, cha mẹ trong dịp tháng Chạp hàng năm. Con cháu bên nội, bên ngoại đều có trách nhiệm rõ ràng trong những dịp này, thể hiện sự kính trên nhường dưới, nhớ công đức tổ tiên, động viên khích lệ những ai có tinh thần trách nhiệm lo việc hiếu sự trong gia đình, dòng tộc. Sự giáo dục thế hệ trẻ “đi thưa về trình” ở Huế khá khắt khe. Sự nghiêm khắc đến khắt khe này thực sự có tác dụng giáo dục con người ngay trong gia đình sống có thứ bậc, có trách nhiệm, không tùy tiện. Cộng đồng dân cư Huế, sự sum vầy, tình cảm gắn bó còn thể hiện trong “tam đại đồng đường, tứ đại đồng đường” (3, 4 thế hệ ở cùng một nhà). Với những gia đình không ở cùng một nhà nhưng thường con trai khi lấy vợ lại quây quần trong một mảnh đất của ông cha để làm nhà ở.

Người dân Huế thường đề cao ngợi khen lòng hiếu thảo, biết lễ nghi, phép tắc trong mối quan hệ dòng tộc, làng xóm, quê cha đất tổ... Tuy vậy, gia đình Huế thường mang tâm lý hoài cổ, thủ thế, giằng co giữa cái cũ và cái mới của người dân đô thị Huế. Sự e ngại, cân nhắc nhiều khi thái quá của người Huế đối với cái mới là một hạn chế, thiệt thòi, tuy nhiên nó cũng là những điều kiện để thanh lọc trong cách tiếp nhận, cũng như giữ gìn bền vững hơn những giá trị truyền thống. Việc điều chỉnh, dung hòa hợp lý trong cách tiếp nhận cái mới là điều rất cần thiết, lược bỏ đi những hệ quả gây nên sự cản trở trong tiếp nhận nét tích cực của cái mới, đồng thời duy trì những gì tạo nên sự bảo tồn bền vững cái hay của truyền thống là cách làm mới nếp nghĩ lối sống, cách ứng xử của dân cư Huế hiện nay.

Đặc trưng riêng của gia đình Huế còn được thể hiện trong chức năng giáo dục. Gia đình là môi trường giáo dục thuận lợi nhất, là nơi hình thành và hoàn chỉnh đạo đức, nhân cách của con người, tốt hay xấu gì cũng bắt đầu từ đó. Cuộc sống gia đình sẽ tạo ra và bồi đắp những mầm sống ấy. Nền giáo dục của gia đình xứ Huế ở bất cứ tầng lớp nào cũng nhằm mục tiêu đào tạo nên những con người mang các đặc điểm riêng có của mình, hay nói một cách khác, đó chính là tính cách Huế, như: hiếu học, tôn sư trọng đạo, tình yêu xóm giềng, quê hương, đất nước; giao tiếp ứng xử tế nhị, thanh nhã trong cử chỉ lẫn ngôn ngữ... vì thế gia đình Huế rất chú trọng trong việc giáo dục. Người phụ nữ là tấm gương “tứ đức” (công - dung - ngôn - hạnh), của đảm đang, lo việc nội trị cho chồng yên tâm ngoại giao, cũng là người thầy của con trẻ trong những bài học đạo đức, luân lý, nữ công gia chánh. Một gia đình hạnh phúc trong quan niệm của người Huế không thể thiếu không khí sum vầy và những bữa ăn ngon, đó cũng là nếp nhà. Không ít phụ nữ đã có cách dạy con “thô cũng đặng, mà thanh cũng hay” (ở nhà thì xốc vác, đảm đang ra ngoài thì áo nón chỉnh tề, đi đứng ý tứ, nói năng lễ độ, họp bạn thì ít nhiều cũng góp tiếng ngâm thơ, đàn hát).

Ngày nay, văn hóa gia đình Huế có sự thay đổi nhất định. Chẳng hạn, vợ chồng đều bình đẳng trước pháp luật. Hầu hết phụ nữ đều có công ăn việc làm, không phải phụ thuộc vào chồng, được học tập, tham gia các công tác xã hội. Xu hướng cá nhân hóa và sự tôn trọng tự do cá nhân đã được đề cao hơn, mức độ độc lập cá nhân được coi là một yếu tố biểu hiện chất lượng cuộc sống gia đình. Tính độc lập cá nhân được gia đình tạo điều kiện nuôi dưỡng, phát triển, tạo nên phong cách sống, tính cách, năng lực sáng tạo riêng, khiến cho mỗi người đều có bản sắc riêng. Nếu như ở gia đình Huế thời trước, người ta thường đòi hỏi sự phục tùng tuyệt đối của con cái đối với cha mẹ, đề cao sự tôn kính tổ tiên, hiếu thảo với cha mẹ, thủy chung giữa vợ chồng, hướng về cội nguồn quá khứ, thì trong các gia đình ngày nay lại có xu hướng vươn tới cái mới, cái luôn thay đổi, đề cao lợi ích, hạnh phúc, nguyện vọng và tính độc lập của mỗi cá nhân, vợ chồng lấy tình yêu làm cơ sở, dân chủ bàn bạc trong mọi việc, tôn trọng ý kiến con cái. Có thể nhìn nhận mối quan hệ bình đẳng giữa vợ và chồng trong gia đình hiện nay đang trở thành một nét tiêu biểu của văn hóa gia đình mới: bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ, yêu thương đùm bọc nhau, cùng nhau chia sẻ trách nhiệm với gia đình, tạo điều kiện cho nhau cùng phát triển.

Sự “gạn đục, khơi trong” về các giá trị chuẩn mực văn hóa gia đình đang là xu hướng tích cực. Gia đình hiện đại ngày càng phát triển trên nền tảng gia đình truyền thống vẫn được xem là cơ bản và vững chắc ở Huế. Những ngôi làng cổ vẫn còn nguyên vẹn, những mái nhà của cha ông vẫn trùng tu, bảo tồn bên cạnh những ngôi nhà hiện đại cao tầng của con cháu, như một vật chứng giáo dục về gìn giữ gia phong, lễ giáo và truyền thống tốt đẹp của gia đình. Và trong mỗi gia đình hiện tại, họ luôn ý thức thực hiện tốt phong trào “ông bà mẫu mực, con cháu hiếu thảo”. Bên cạnh đó, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, xây dựng gia đình văn hóa… đã lồng ghép giữ gìn những giá trị, chuẩn mực tốt đẹp của văn hóa gia đình.

XÂY DỰNG HỆ GIÁ TRỊ GIA ĐÌNH VIỆT NAM - NHỮNG GÓC NHÌN THAM CHIẾU TỪ TRUYỀN THỐNG GIA ĐÌNH HUẾ

Yếu tố con người là vấn đề cốt lõi trong bảo tồn và phát huy hệ giá trị gia đình trong thời đại ngày nay. Con người với tư cách là chủ nhân của mỗi vùng đất, ngoài hành trang truyền thống kế thừa từ cố hương, còn là sự cộng hưởng trên vùng sinh sống mới những yếu tố hình thành từ quá trình thích ứng, tiếp biến để sinh tồn. Điều đáng nói, kèm theo với hiện tượng trên là những thói quen, nếp nghĩ, mà trước bối cảnh của xã hội hiện đại, chúng tiếp tục được tồn tại như một thuộc tính của những điều hay lẫn không hay, cái còn khả năng phát huy lẫn với những điều không còn phù hợp, thậm chí, gây cản trở cho cái đúng, cái hay phát triển.

Đời sống xã hội ở nước ta đang có nhiều biến đổi sâu sắc, toàn diện trước tác động của nền kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế và sự phát triển của khoa học và công nghệ. Theo đó, giá trị truyền thống của gia đình và sự tiếp nhận thiếu chọn lọc lối sống bên ngoài, một số giá trị truyền thống trong gia đình đang bị mai một và biến dạng. Mối quan hệ giữa các thành viên trong một số gia đình đang trở nên lỏng lẻo và thiếu gắn kết, giao tiếp trực tiếp của những thành viên trong gia đình có chiều hướng suy giảm. Mối quan hệ vợ chồng có những lúc, những nơi bị biến đổi theo chiều hướng xấu; sự thủy chung, tình nghĩa, hòa thuận vợ chồng có biểu hiện suy giảm; quan hệ hôn nhân của một số gia đình trẻ trở nên dễ vỡ, do bị chi phối bởi lối sống cởi mở, thực dụng, chạy theo lợi ích vật chất, làm cho tỷ lệ ly hôn có xu hướng gia tăng nhanh trong những năm gần đây. Mối quan hệ giữa cha mẹ, ông bà với con cháu có biểu hiện thiếu gắn kết, do không gian sống và giao tiếp gia đình thu hẹp, nhu cầu, sở thích cá nhân được đề cao…

Chỉ thị số 49/CT-TW, ngày 21/2/2005 của Ban Bí thư Trung ương Đảng về xây dựng gia đình thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của gia đình trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước.Chỉ thị nhắc lại lời của Chủ tịch Hồ Chí Minh về vai trò gia đình: “Nhiều gia đình cộng lại mới thành xã hội, gia đình tốt thì xã hội mới tốt, xã hội tốt thì gia đình càng tốt. Hạt nhân của xã hội là gia đình”. Như vậy, để gia đình thực sự là “hạt nhân của xã hội”, cần phải không ngừng chăm sóc cả thể chất lẫn tinh thần - nuôi dưỡng, gìn giữ cho mỗi một gia đình có được văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, của địa phương, thích ứng với quá trình hội nhập và phát triển.

Để góp phần xây dựng hệ giá trị gia đình Việt Nam, từ góc nhìn của Huế, chúng tôi nhận thấy rằng, hiện nay gia đình Huế vẫn mang trong mình những giá trị chuẩn mực tốt đẹp của văn hóa gia đình truyền thống, có sự bảo tồn, cách tân, kế thừa và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại và bổ sung các giá trị văn hóa mới. Đặc biệt, dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự vào cuộc của chính quyền, Mặt trận Tổ quốc và đoàn thể chính trị - xã hội các cấp, công tác gia đình ở Thừa Thiên Huế đã có sự chuyển biến tích cực, nhiều phong trào, hoạt động thi đua đã gắn cho gia đình những giá trị, chuẩn mực mới tốt đẹp làm cho gia đình hoàn thiện hơn, “tế bào của xã hội” thực sự quan trọng hơn. Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Thừa Thiên Huế đã tích cực tham gia, hưởng ứng các hoạt động, phong trào thi đua trong công tác gia đình, chủ động triển khai nhiều công việc để góp phần thực hiện thành công công tác gia đình nói chung và chiến lược gia đình của Trung ương triển khai. Đó là sự cụ thể hóa tinh thần Chỉ thị số 09-CT/TW, ngày 18/11/2011 của Tỉnh ủy Thừa Thiên Huế về việc tăng cường lãnh đạo xây dựng gia đình thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Kế hoạch số 109/KH-UBND ngày 21/12/2012 về Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế.

Trước sự tác động rất mạnh mẽ của mặt trái nền kinh tế thị trường, rất nhiều giá trị bị đảo lộn, trong đó có gia đình, thì ở Thừa Thiên Huế, thuần phong mỹ tục tốt đẹp vẫn được gìn giữ, phát huy và gia đình Huế ít chịu ảnh hưởng tiêu cực từ mặt trái ấy. Đó chính là sức mạnh của truyền thống văn hóa gia đình Huế được lưu truyền từ đời này sang đời khác, khá khắt khe, mang trọng trách như một “sức mạnh nội sinh” để gia đình Huế chống lại những tiêu cực, những ảnh hưởng từ bên ngoài.

Xây dựng các giá trị, đức tính tốt đẹp của lối sống Huế, phong cách ứng xử của gia đình Huế: cần cù, lao động sáng tạo, tôn trọng nghĩa tình, kính trên nhường dưới, lấy đức làm trọng, tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hóa từ bên ngoài,… Đó cũng là nền móng, là bước đầu tiên trong xây dựng hệ giá trị gia đình văn hóa Việt Nam, với những chuẩn mực mới phù hợp với thời kỳ hội nhập và phát triển.

Để góp phần xây dựng hệ giá trị gia đình Việt Nam, trong thời gian tới, Thừa Thiên Huế tập trung thực hiện một số nhiệm vụ sau:

Một là, tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể chính trị - xã hội đối với công tác bảo tồn và phát huy những giá trị tốt đẹp của văn hóa truyền thống, gắn liền với việc tiếp thu những giá trị văn hóa gia đình văn minh của xã hội hiện đại. Tích cực phát huy vai trò của dòng họ, của làng xóm, tổ dân phố trong xây dựng gia đình văn hóa, với mục tiêu chung là: ấm no, hạnh phúc, tiến bộ và văn minh để mỗi gia đình thực sự là tổ ấm của mỗi người, là tế bào lành mạnh của xã hội.

Hai là, tăng cường công tác tuyên truyền về các giá trị tốt đẹp của gia đình Việt Nam nói chung và gia đình truyền thống Huế nói riêng, nâng cao nhận thức của mỗi người về vị trí, vai trò của gia đình cũng như những giá trị của văn hóa gia đình đối với sự phát triển của quê hương, đất nước. Trong công tác tuyên truyền cần chú trọng đến tính lan tỏa những giá trị đạo đức truyền thống, gia phong, lễ giáo và văn hóa ứng xử trong gia đình. Đồng thời, thực hiện đa dạng hóa phương thức tuyên truyền các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đối với công tác gia đình. Chú trọng việc phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình, cộng đồng và xã hội trong tuyên truyền phổ biến các giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình, các mô hình gia đình văn hóa.

Ba là, chú trọng giáo dục trong gia đình, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, tạo sự chuyển biến mạnh mẽ về xây dựng nhân cách con người Việt Nam trong điều kiện mới. Gia đình là “cái nôi” đầu đời giáo dưỡng nhân cách, phẩm chất của con người. Vì vậy, cần đề cao vai trò của gia đình trong nuôi dưỡng, giáo dục thế hệ trẻ, đẩy mạnh giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình; tăng cường giáo dục lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc, truyền thống và lịch sử dân tộc, ý thức tự lực, tự cường, ý thức trách nhiệm xã hội, ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật, bảo vệ môi trường, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc của người Việt Nam cho các tầng lớp nhân dân, nhất là thanh thiếu niên. Đồng thời cần có những giải pháp đột phá nhằm ngăn chặn, khắc phục có hiệu quả sự xuống cấp về đạo đức, lối sống, đẩy lùi tiêu cực xã hội và các tệ nạn xã hội. Từng bước vươn lên khắc phục các hạn chế của con người Việt Nam; xây dựng con người Việt Nam thời đại mới, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại.

Nêu cao vai trò gương mẫu của các bậc ông bà, cha mẹ đối với con cái qua hành động, cách thức ứng xử có văn hóa giữa người với người. Mỗi bậc ông bà, cha mẹ cần chú trọng làm gương cho con cháu thông qua thái độ, cách thức ứng xử hằng ngày đối với người thân, họ hàng, hàng xóm láng giềng và xã hội. Tổ chức cuộc sống gia đình một cách có nền nếp, các thế hệ đi trước truyền thụ cho con cháu những nét đẹp văn hóa gia đình, bồi dưỡng nhân cách văn hóa cho mỗi người. Đồng thời, chú trọng tổ chức thực hành văn hóa trong các sự kiện quan trọng, như ngày giỗ, tết,... để tạo sự gắn kết, trao truyền và phát huy giá trị văn hóa truyền thống trong cuộc sống hiện đại. Ban hành các văn bản về chiến lược phát triển dân trí, chiến lược con người nhằm tạo ra những con người phát triển toàn diện về đức, trí, dục.

Bốn là, tăng cường xây dựng đời sống văn hóa theo hướng tôn vinh giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình, cộng đồng, dân tộc. Gắn xây dựng đời sống văn hóa mới ở khu dân cư với chương trình xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh; nâng cao chất lượng, hiệu quả phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” trong đời sống; xây dựng nếp sống văn hóa từ các gia đình đến khu dân cư, cơ quan, đơn vị,... Chú trọng xây dựng “Gia đình văn hóa”; “Thôn văn hóa”, “Làng văn hóa”, “Tổ dân phố văn hóa”,... tạo môi trường tôn vinh những giá trị truyền thống tốt đẹp của gia đình. Đồng thời, tổ chức thực hiện có hiệu quả Chương trình hành động quốc gia về phòng, chống bạo lực gia đình; tổ chức các hoạt động hưởng ứng ngày Quốc tế Hạnh phúc, ngày Quốc tế xóa bỏ bạo lực đối với phụ nữ và trẻ em, ngày Gia đình Việt Nam với những hoạt động thiết thực.

Xây dựng và nhân rộng mô hình gia đình văn hóa tiêu biểu, có nền nếp, gia đình dân chủ, tôn trọng nhau, khắc phục thái độ độc đoán, gia trưởng, bất bình đẳng của các quan hệ trong gia đình. Thường xuyên nêu gương, khen thưởng những gia đình mẫu mực; đồng thời, lên án, đấu tranh với các hành vi lệch chuẩn, bạo lực gia đình góp phần điều chỉnh nhận thức, thái độ, hành vi của mỗi gia đình.

Năm là, tăng cường huy động các nguồn lực đầu tư cho công tác văn hóa nói chung và công tác gia đình nói riêng; xây dựng, hoàn thiện các thiết chế văn hóa, nhất là ở cơ sở, nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt và hưởng thụ văn hóa ngày càng cao nhân dân. Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện chính sách, pháp luật đối với xây dựng gia đình và công tác gia đình, nhất là hoàn thiện các văn bản pháp luật liên quan đến gia đình, phòng, chống bạo lực gia đình, bình đẳng giới. Nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác quản lý nhà nước đối với công tác gia đình. Thực hiện có hiệu quả Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030, Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình;... Tiếp tục xây dựng gia đình kiểu mẫu “ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền, vợ chồng hòa thuận, anh chị em đoàn kết, thương yêu nhau”./.

PHAN NGỌC THỌ
Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Thừa Thiên Huế