Nhạc sĩ Nguyễn Cường - Người 'đánh thức' vẻ đẹp Tây Nguyên với 'Khát vọng Dam Săn'
Khát vọng Dam Săn cũng xem như khát vọng của nhạc sĩ Nguyễn Cường trong hành trình 'đánh thức' vẻ đẹp Tây Nguyên.
Khát vọng Dam Săn, khát vọng của Nguyễn Cường
Vốn là người am hiểm về Tây Nguyên nhưng nhạc sĩ Nguyễn Cường phải mất 40 năm mới đưa được bộ sử thi về chàng Dam Săn lên sân khấu với hình thức ca kịch.
Lâu nhưng cũng chỉ có thể là Nguyễn Cường, huyền thoại về chàng Dam Săn mới được "sống" lại đầy sáng tạo nhưng vẫn giữ được hồn cốt văn hóa Ê đê cũng như chất anh hùng ca như thế. 40 năm cũng là con số mà "chàng trai hàng Bạc" bén duyên với mảnh đất Tây Nguyên nên có thể nói, ca kịch Khát vọng Dam Săn cũng xem như khát vọng của nhạc sĩ Nguyễn Cường trong hành trình đánh thức vẻ đẹp Tây Nguyên.
Trong 40 năm qua, có ít nhất 5 dự án "sân khấu hóa" thiên sử thi về Dam Săn của nhiều tác giả nhưng vì những lý do khách quan và chủ quan nên các dự án trên đây đều bị gác lại, hoặc tiến hành dang dở. Phải đến đầu năm 2021, quyết tâm của lãnh đạo tỉnh và tài năng, tâm huyết của các nghệ sĩ mới gặp được "cơ duyên".
Năm 1987 nhạc sĩ Nguyễn Cường và nhà viết kịch Lưu Quang Vũ được ông Lê Quý Dương (lúc đó là Phó giám đốc Nhà hát nhạc Vũ Kịch VN) đặt hàng viết vở ca kịch về Dam Săn. "Dường như ai đến Tây Nguyên cũng đều bị ám ảnh bởi hai chữ Dam Săn, nhưng để dám làm một vở opera hay ca kịch về Dam Săn thì chỉ có thể ước mơ mà thôi. Nên khi được Nhà hát nhạc Vũ kịch Việt Nam mời thì tôi phấn khởi lắm", nhạc sĩ Nguyễn Cường bày tỏ.
40 năm nhạc sĩ Nguyễn Cường mới thực hiện được khát vọng về huyền thoại chàng Dam San.
Chừng 2-3 tháng sau đó, Lưu Quang Vũ gửi kịch bản cho Nguyễn Cường, với cái tên khá đơn giản là "Dam Săn". Nhạc sĩ Nguyễn Cường xem và viết được 4-5 bài nhưng viết xong, ông cảm giác có cái gì đó không đúng, không phải thế. Và ông phát hiện ra "đó là một Dam Săn khát vọng của lý trí", tức là Lưu Quang Vũ đưa câu chuyện Dam Săn chinh phục Nữ thần Mặt trời là quan trọng nhất. Sau khi bị Nữ thần từ chối thì chết trên đường trở về buôn làng. "Đam San – một tù trưởng dũng mãnh và là biểu tượng tinh thần của người Tây Nguyên sao lại chết đơn giản như thế?" – nhạc sĩ Nguyễn Cường nghĩ. Từ chỗ háo hức, tự hào, ông bắt đầu thất vọng vì tác phẩm chưa phản ánh được đúng tinh thần của một Dam Săn như mình mong ước.
Sau đó, ông và Lưu Quang Vũ bắt tay vào sửa nhưng quá trình đó chưa thực hiện xong thì nhà thơ Lưu Quang Vũ mất, mang theo tất cả những sáng tạo dang dở về Dam Săn. Chỉ còn giữ lại bài hát khi H’Nhi và Dam Săn có nhau. Tác phẩm rơi vào bế tắc vì không tìm được người thay thế Lưu Quang Vũ.
Cách đây hơn 10 năm, trong một lần đến Tây Nguyên, Giám đốc Nhà hát Ca múa nhạc Đắk Lăk nói với nhạc sĩ Nguyễn Cường: "Anh Cường ơi, anh chịu thua với Dam Săn rồi à?". Câu nói có phần "kích bác" này đã làm trỗi dậy sự quyết tâm của Nguyễn Cường một lần nữa. Ông đã mời một nghệ sĩ rất nổi tiếng mà ông không tiện nêu tên đến Tây Nguyên đi thực tế, nhưng viết được 2 chương thì ông thấy "viết như là chuyển thể bản sử thi". Dự án tiếp tục bị "ngủ đông". Nhưng nỗi trăn trở thì vẫn luôn vương vấn trong tâm trí của nhạc sĩ.
Phải đến lần thứ 3 cách đây chừng 7 năm, nhạc sĩ Nguyễn Cường về Bắc Giang để viết tác phẩm thanh sướng kịch là "Xương Giang đại thắng - Non nước thái hòa". Tại đây, ông gặp lại nhà văn - biên kịch Hồng Hoa và nẩy ý định mời cô hoàn thành ước mơ dang dở.
Khát vọng Dam Săn chính thức công diễn vào cuối năm 2021.
Trước đó, Hồng Hoa từng hợp tác với ông viết kịch bản như: Về khóc Tố Như, Hùm thiêng Yên Thế, Lạc Long Quân – Âu Cơ... nên có thể nói cả hai có sự ăn ý khi hợp tác tiếp vở Khát vọng Dam Săn lần này. "Khi tôi trình bày ý tưởng, Hồng Hoa viết rất nhanh. Điều đặc biệt là, khi Hồng Hoa cùng tôi đến Đắk Lăk, không phải để đi thực tế như những lần trước mà là đặt trên bàn tập kịch bản dày cộp. Lần này, dự án chính thức được UBND tỉnh Đắk Lắk phê duyệt", nhạc sĩ Nguyễn Cường nhớ lại.
Trong thời gian dự án đi vào sản xuất cũng đúng thời điểm dịch covid bùng phát, toàn xã hội thực hiện cách ly. Những tưởng phải dừng lại thì ê kíp coi đây chính là... cơ hội. Vì covid, các nghệ sĩ Đoàn ca múa dân tộc Đắk Lăk không thể đi biểu diễn nên thời gian gần như dành hết cho Khát vọng Dam Săn. Thậm chí, nhà văn - biên kịch Hồng Hoa còn quả quyết rằng nếu không vì dịch covid chưa chắc tác phẩm này đã hoàn thành.
Một Dam Săn khác biệt với sử thi
Sau 6 tháng vừa lo "chiến đấu" với dịch covid vừa khắc phục những khó khăn trong việc cách ly, hạn chế tụ tập đông người, vở ca kịch Khát vọng Dam Săn của Nguyễn Cường - Hồng Hoa và ê kíp sáng tạo đã thành hình hài với 5 chương, thời lượng dài 90 phút. Cuối năm 2021 vở diễn chính thức ra mắt trong sự háo hức của người dân Tây Nguyên và của chính ê kíp thực hiện.
So với 8 chương của thiên sử thi "Bài ca chàng Dam Săn" thì ca kịch Khát vọng Dam Săn có sự rút ngắn về bố cục và có nhiều điểm sáng tạo, thậm chí ngược hẳn với bản gốc.
Chẳng hạn: Trong sử thi, Dam Săn cưới 2 chị em H’Nhi và H’Bhi, nhưng trong ca kịch chỉ cưới H’Nhi; Trong sử thi, Dam Săn cầu hôn Nữ thần Mặt trời nhưng bị từ chối và chết trên đường trở về, nhưng trong ca kịch thì Nữ thần Mặt trời vì yêu Dam Săn nên thu hết ánh sáng để "dụ" chàng. Rồi cũng vì yêu Dam Săn nên Nữ thần đã ban tặng cho chàng chiếc vòng ánh sáng. Dam Săn chết nhưng mang theo ánh sáng hồi sinh và sự sống mới cho buôn làng...
Trong sử thi, Dam Săn bị Nữ thần Mặt trời từ chối tình yêu thì trong ca kịch lại ngược lại.
Trong Khát vọng Dam Săn, chất anh hùng ca được các tác giả làm nổi bật hơn, khắc họa rõ nét hơn so với sử thi.
Nhưng cũng chính vì khác nhau khá lớn giữa sử thi và ca kịch, nhiều người cho rằng đây là một Dam Săn khác, một Dam Săn của kịch chứ không phải sử thi mà người Tây Nguyên thường kể "khan".
Nhà văn - biên kịch Hồng Hoa lý giải: "Ở đây chúng tôi không chuyển thể sử thi Bài ca chàng Dam Săn. Chúng tôi chỉ dựa trên nguyên gốc và tô đậm thêm chất bi và chất anh hùng ca của Dam Săn. Vì thế tôi muốn Dam Săn đi tìm Nữ thần Mặt trời là vì buôn làng và trở về cũng là vì buôn làng.
Dam Săn của sử thi đi cưới Nữ thần Mặt trời là khát vọng chinh phục thiên nhiên của người Ê đê xưa. Còn ở thời đại ngày nay nó phải mang góc nhìn khác. Trong quan niệm của tôi, Nữ thần Mặt trời không chỉ là người con gái đẹp được Dam Săn yêu mà còn đại diện cho mẹ thiên nhiên, nên tôi nghĩ khát vọng của người Ê đê phải là sự giao hòa giữa con người với thiên nhiên chứ không phải là sự chinh phục nữa. Nên tôi đã quyết để cho Dam Săn yêu Nữ thần Mặt trời và được đáp lại chứ không phải bị từ chối. Với một tù trưởng dũng mãnh và yêu buôn làng của mình như vậy thì đó là một tình yêu xứng đáng".
Sự sáng tạo liều mạng của Nguyễn Cường
Nhận xét về Khát vọng Dam Săn, nhạc sĩ Bá Môn cho biết, ông khá bất ngờ trước sự sáng tạo của nhạc sĩ Nguyễn Cường và nhà văn - biên kịch Hồng Hoa. Tuy vẫn dựa trên cơ sở của bản trường ca nhưng tinh thần thì đầy mới mẻ, "nếu theo nguyên gốc thì hỏng" - ông nói.
Chi tiết sáng tạo mà nhạc sĩ Bá Môn ấn tượng nhất chính là sự thay đổi bản chất câu chuyện Dam Săn chinh phục Nữ thần Mặt trời. "Khát vọng chinh phục Nữ thần Mặt trời trong sử thi là mang sắc thái tình yêu lứa đôi; Dam Săn của Nguyễn Cường – Hồng Hoa mang tư tưởng rộng lớn hơn, đó là đại diện cho một tộc hệ của người Tây Nguyên.
Dam Săn đến chinh phục Nữ thần không phải để cưới nàng mà lớn hơn là mang ánh sáng về cho buôn làng. Một sự sáng tạo mà tôi phải gọi là sự liều mạng của các tác giả.
Vì với người Tây Nguyên, Dam Săn là hình ảnh đã đi vào tâm thức, là biểu tượng tinh thần hàng trăm năm qua nên thay đổi khác hẳn là điều không phải ai cũng dám làm.
Dam Săn chết nhưng mang ánh sáng và sự sống về cho buôn làng.
Nhạc sĩ Bá Môn cũng cho rằng chi tiết mang ánh sáng về cho buôn làng thể hiện nhiều trường liên tưởng. "Nữ thần Mặt trời trong Khát vọng Dam Săn dịu dàng như ánh trăng, trao ánh sáng cho Dam Săn là thể hiện sự gần gũi, giao hòa của con người với thiên nhiên. Mẹ thiên nhiên ôm ấp, vỗ về con người chứ không phải là sự chống lại hay chinh phục như trước. Một sự sáng tạo mang góc nhìn của thời đại khá thú vị.
Nhận xét về âm nhạc trong tác phẩm, nhạc sĩ Bá Môn cho biết: "Trong sáng tác âm nhạc, mỗi nhạc sĩ sẽ tìm những thang âm phù hợp để phản ánh đặc trưng âm nhạc vùng miền đó. Nguyễn Cường rất giỏi về thang âm nên các điệu thức Tây Nguyên rất rõ mà không bị giống nhau giữa các nhân vật. Đam San – Nữ thần – H’Nhi – Già làng… là những điệu thức, tính cách âm nhạc riêng biệt, không bị trộn lẫn, đó là cái giỏi của Nguyễn Cường. Nếu được biểu diễn với dàn nhạc giao hưởng hàng trăm con người thì còn khủng khiếp hơn nữa".
Được biết, cùng với việc biểu diễn ở sân khấu, tác phẩm sẽ được dàn dựng thực cảnh để thu hút du lịch cho tỉnh Đắk Lăk. Sau Đắc Lăk, TP.HCM, Khát vọng Dam Săn sẽ công diễn lần đầu ở Hà Nội vào ngày 13/4 tới đây. Ê kíp cũng đã lên kế hoạch để đưa vở diễn đến nhiều nơi khác với khát vọng xóa bỏ "cơ chế" tác phẩm opera, đặt hàng làm ra chỉ diễn vài lần rồi… đắp chiếu.
