Đại công trình Kinh thành Huế được xây dựng ra sao dưới triều Nguyễn?

Họa đồ Kinh thành Huế trong Đại Nam nhất thống chí. Nguồn: wikipedia.

Sau khi thống nhất thiên hạ, ban bố niên hiệu, vua Gia Long đã chọn Phú Xuân làm Kinh đô.

Tầm vóc của một Kinh đô bốn phương chầu hội

Với quan điểm thiên hạ đã định, muốn mở rộng đô thành để làm nơi bốn phương chầu hội, năm 1803, vua đã đích thân cùng các quan trong Giám Thành vệ khảo sát thực địa và quyết định đồ án xây dựng Kinh thành Huế (Kinh thành là vòng tường ngoài cùng, lớn nhất trong ba vòng tường thành: Kinh thành, Hoàng thành, Tử Cấm thành).

Trước đó, để chuẩn bị cho công cuộc xây dựng Kinh thành được thuận lợi, vua đã phái quân lính mở đường sá, làm đất cát và sai Phạm Văn Nhân, Lê Chất và Nguyễn Văn Khiêm trông coi công việc. Cùng với đó, vua thực hiện chính sách đền bù và di dân cho nhân dân 8 làng bị ảnh hưởng trong quá trìnhc mở rộng Kinh đô.

Chính sử Đại Nam thực lục cho biết dân cư tám xã Phú Xuân, Vạn Xuân, Diễn Phái, An Vân, An Hòa, An Mỹ, An Bảo, Thế Lại, có ruộng đất bị mở vào thì theo giá văn tự trả tiền lại, nhà cửa thì mỗi hộ cấp 3 quan, di chuyển mộ thì mỗi ngôi 2 quan, còn nhân dân thì được miễn dịch. Lại thấy rằng một xã Phú Xuân, ruộng đất gần hết, dời dân xã ấy sang xã Vạn Xuân, cấp ruộng công đất công cho ở (đất công 3 khoảnh, ruộng công hơn 30 mẫu), cho vay tiền 1.000 quan để giúp việc chuyển dời. Sau khi chuẩn bị về mặt bằng và đường sá, ngày Quý mùi, tháng 4 năm Gia Long thứ 4 (1805), vua bắt đầu cho xây đắp Kinh thành.

Để đắp bốn mặt thành dài 2.487 trượng 4 thước 7 tấc và bốn mặt hào dài 2.503 trượng, 4 thước 7 tấc; có 10 cửa, vua phải huy động một nguồn nhân lực rất lớn. Chính sử Đại Nam thực lục cho biết bên cạnh sự dụng biền binh lấy tại Kinh và ở Thanh Nghệ, Bắc Thành, vua huy động quân và dân lấy ở Quảng Đức, Quảng Trị, Quảng Bình, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định sung làm việc. Theo tài liệu Châu bản triều Nguyễn, ngày 21 tháng 3 năm Gia Long thứ 4 (1805) Công Đồng truyền cho doanh Quảng Bình được rõ nay phụng chỉ xây đắp Kinh thành, vậy nên sức cho dân binh các loại 2.388 người hạn đến ngày 20 tháng 4 có mặt tại Kinh, điểm danh khởi công.

Bản truyền của Công Đồng ngày 30 tháng 4 năm Gia Long thứ 4 (1805), truyền cho Công đường quan doanh Quảng Ngãi được rõ: nay đốc thúc 340 dân quân làm sưu dịch bồi đắp Kinh thành. Hạn đến ngày 10 tháng 5 có mặt tại Kinh ứng điểm khởi công…

Kinh thành ban đầu được đắp bằng đất, nên chỉ từ tháng 4 đến tháng 8 đã xong. Phải đến tháng 2, năm Gia Long thứ 17 (1818), vua mới bắt đầu cho xây gạch Kinh thành.

Chính sử Đại Nam thực lục cho biết: “Xây gạch Kinh thành. Vua sai bọn Hoàng Công Lý, Trương Phước Đặng, Nguyễn Đức Sĩ, trông coi công việc”.

Tháng 7, năm Gia Long thứ 17 (1818), mặt trước và mặt hữu Kinh thành xây xong. Tháng 3, năm Gia Long thứ 18 (1819), vua tiếp tục cho xây mặt sau Kinh thành, đến tháng 5 năm ấy (1819) thì xong. Tuy nhiên, khi đang xây mặt phía tả thì vua lâm bệnh nặng băng hà.

Toàn cảnh Kinh thành Huế ngày nay. Nguồn: baoxaydung.

Chi hơn trăm nghìn vạn tiền công và liệu

Sau khi lên ngôi, vua Minh Mệnh tiếp quản công việc xây dựng kinh thành do vua Gia Long để lại. Tuy nhiên, ngay năm Minh Mệnh thứ nhất (1820), tháng 9, kinh thành mưa lụt to, thành lở hơn 300 trượng. Vua bảo bầy tôi rằng: Tiên đế băng, chỉ một việc ấy là kinh dinh chưa xong, nay lại lở sụt, đấy là trách nhiệm nối chí noi việc của trẫm. Lập tức ra lệnh cho người giám sát tu sửa đắp lại.

Sau khi tu sửa lại thành trì bị sụt lở, mùa xuân năm Nhâm Ngọ (1822), vua ban dụ cho xây mặt tả kinh thành còn dang dở dưới thời vua cha. Tuy nhiên, do khí hậu miền Trung khắc nghiệt thường xuyên bị mưa bão, ngập lụt, đặc biệt là mùa đông năm 1822, mưa dầm đã khiến cho ba mặt tường thành (tiền, hậu, hữu) bị sụt lở hết 2057 trượng. Tháng 3 năm 1823, vua bèn lệnh cho Trần Văn Năng, Nguyễn Văn Vân trông coi công việc tu sửa này. Việc tu sửa thành trì kéo dài đúng một năm mới xong.

Không dừng lại ở đó, vua tiếp tục tiến hành cho xây dựng và hoàn thiện thêm các hạng mục: năm 1824, cho xây hai lầu cửa Chính đông và Đông bắc với cầu cửa Chính bắc; năm 1829, xây lầu cửa các cửa Chính Nam, Đông nam, Chính tây, Tây nam, Quảng Đức, Thể Nguyên; tháng 2 năm 1831, tu sửa lại kỳ đài ở Kinh thành; tháng 3 năm 1831, xây gạch tầng thành thứ ba phía trong mặt trước của Kinh thành; tháng 4 năm 1831, xây đắp đợt thứ ba ở mặt trong phía tả của Kinh thành; năm Minh Mệnh thứ 13 (1832), xây bó phía mặt trong bên hữu và mặt trong phía sau Kinh thành.

Tháng 5, năm Minh Mệnh thứ 13 (1832), công việc xây đắp Kinh thành đã hoàn tất. Vua bảo Nội các rằng: “Kinh sư là nơi khởi đầu giáo hóa mà Kinh thành lại càng quan trọng lắm. Hoàng khảo Thế tổ Cao hoàng đế ta, sau khi bình định được cả nước, sửa sang gây dựng, quy mô rộng mở, ta kính nối nghiệp trước để chí noi theo.

Ta nghĩ đi nghĩ lại mãi: có khó nhọc một lần mới được nhàn rỗi lâu, bèn để ý xếp đặt mưu tính lần lượt, đem hết thảy công trình xây dựng Kinh thành, đều sửa sang xây đắp lại cho thêm mới. Từ tiền công đến vật liệu trước sau đã chi đến hơn trăm nghìn vạn. Số tiền tiêu ấy thực không hạn lượng được. Nay toàn cục đã xong, công việc đã hoàn thành cả, thành trì bền vững, truyền lại hàng ức muôn năm, lòng Trẫm thực rất vui mừng”.

Ảnh: Lê Huy Hoàng Hải.

Chính sử Đại Nam thực lục cho biết, vua đã lệnh ban thưởng cho bá quan văn, võ và binh lính để yên ủi công lao khó nhọc ấy. Các viên đổng lý về mặt hữu là Trần Văn Năng, Tống Phước Lương, Phan Văn Thúy, Nguyễn Văn Xuân, về mặt sau là Nguyễn Văn Trọng, Phạm Văn Lý, Đỗ Quý, Tôn Thất Bằng mỗi người được thưởng 2 tấm sa. Những chưởng cơ quản vệ kiêm coi hai mặt về phía sau và phía hữu, cũng thưởng mỗi người 2 tấm sa. Và từ đổng lý đến suất đội, cộng hơn 130 người, đều thưởng kỷ lục 1 thứ, còn 9.500 biền binh, đều thưởng tiền lương 2 tháng.

Như vậy, sau 27 năm, đại công trình Kinh thành Huế được khởi sự vào tháng 4 năm 1805 đã hoàn thành cơ bản vào năm 1832. Với hơn ba vạn lính và dân phu lấy từ các dinh (tỉnh) thuộc miền Trung (lúc đông đảo nhất, lực lượng này lên đến trên tám vạn), với hàng triệu khối mét đất đá, cùng khối lượng công việc khổng lồ (đào hào, lấp sông, di dân, dời mộ đắp thành…), có thể khẳng định, đây là công trình xây dựng đồ sộ, bề thế và quy mô nhất của triều Nguyễn.

Minh Châu - Lê Thông