Xa dần tiếng trống hơ gơr

Các gia đình thường để trống ở phòng khách và cấm con cháu không được tự ý vỗ vào mặt trống hoặc để những vật dụng cá nhân lên trống. Nếu là trống của buôn làng, họ để ở nhà rông hoặc nhà dài của già làng. Khi có việc hoặc lễ hội cần mang trống ra khỏi nhà, họ phải cúng xin thần trống. Quan trọng là vậy, thế nhưng ngày nay, tiếng trống hơ gơr dần xa vắng ở các buôn làng.

Trống hơ gơr tại không gian trưng bày “Thiên đường Tây Nguyên-Gia Lai” (Quảng trường Đại Đoàn Kết, TP. Pleiku) năm 2023. Ảnh: B.Q.V

Ngày xưa, người dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên chế tác trống hơ gơr hết sức kỳ công. Với người Kinh, việc chế tác trống trở thành một nghề kinh doanh và có làng nghề. Còn với các dân tộc ở Tây Nguyên, làm trống là để sử dụng như một loại nhạc cụ trong cộng đồng. Tang trống do người Kinh làm hầu hết bằng những mảnh gỗ ghép lại, mặt trống thì chủ yếu làm bằng da bò hoặc da trâu.

Còn đối với các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, họ chế tác tang trống bằng gỗ nguyên khối, khoét đục rỗng ruột, lớn nhỏ cũng vậy, để lại độ dày nhất định. Mặt trống đa phần được bọc bằng da trâu đực hoặc da bò; có khi được bọc bằng da con nai, sơn dương hoặc bò, trâu rừng săn bắn được.

Các già làng kể rằng: Để chế tác một cái trống lớn, từ lúc chuẩn bị vật liệu cho đến khi bắt tay vào làm hoàn chỉnh có khi phải mất vài mùa rẫy. Vì công đoạn đi tìm cây gỗ lớn ở rừng không hề dễ dàng. Gỗ được lựa chọn để làm trống thường là sao, dổi, thông...

Việc chọn lựa những cây gỗ tốt, không bị sâu mọt, đủ độ lớn, nhất là những cây gỗ có đường kính 1 m trở lên thì không phải rừng nào cũng có. Khi đã tìm được cây gỗ phù hợp, họ phải làm lễ cúng xin thần rừng để hạ cây lấy gỗ. Sau đó, để cho gỗ khô đến độ vừa phải, họ mới tiến hành đục thủng ruột và chế tác tang trống. Những nghệ nhân có kinh nghiệm, khéo tay mới có thể chế tác tang trống bền, đẹp, tiếng trống có độ trầm, rung vang xa.

Da trống bịt ở 2 đầu phải là da của con trâu đực lớn (thường dùng cho trống cái), phơi khô vừa phải để căng trùm lên mặt trống, phủ xuống tang trống độ 10-15 cm và dùng chốt tre già đóng xung quanh 2-3 hàng để giữ mặt trống được căng. Nghệ nhân chế tác trống cạo sạch lông trên 2 mặt trống rồi liên tục dùng dùi gõ vào mặt trống để điều chỉnh độ rung vang của tiếng trống, khi nào nghe lọt “lỗ tai” mới thôi.

Khi hoàn chỉnh trống hơ gơr, họ phải làm lễ cúng thần trống bằng heo, bò, rồi mới rước trống về buôn làng. Người Jrai, Bahnar, Ê Đê, M’Nông thường sở hữu những trống cái lớn (mặt trống có kích thước gần 1 m trở lên) và xem nó như vật thiêng, là tài sản quý của buôn làng hoặc gia đình. Buôn làng hoặc gia đình nào có trống hơ gơr càng to, đẹp thì càng được mọi người tôn trọng, được xem là giàu có, thịnh vượng.

Trống hơ gơr chỉ được đem ra dùng trong những dịp lễ hội lớn của buôn làng hoặc gia đình. Trong dàn cồng chiêng ở các lễ hội quan trọng như: mừng nhà rông mới, mừng chiến thắng, mừng lúa mới… thường không thể thiếu tiếng trống hòa âm, giữ nhịp, khiến không gian lễ hội thêm hoành tráng.

Ngày nay, các buôn làng ở Tây Nguyên dường như vắng tiếng trống hơ gơr. Các loại trống hơ gơr có đường kính từ 1 m trở lên chỉ còn nhìn thấy ở các bảo tàng dân tộc địa phương hoặc các nhà sưu tập đồ cổ. Các nghệ nhân chế tác trống ở buôn làng cũng ngày càng thưa dần. Nguyên nhân sâu xa là nguồn vật liệu để chế tác trống truyền thống ngày càng khan hiếm.

Các buôn làng còn bảo tồn, phát huy văn hóa dân tộc bản địa, nhất là các đội cồng chiêng truyền thống đã cố gắng duy trì các loại trống nhỏ hơn như nhạc cụ để phối âm, điều khiển sự ngừng nghỉ, nhịp điệu trong đội hình cồng chiêng.

BÙI QUANG VINH