Thiếu vi chất dinh dưỡng - 'nạn đói tiềm ẩn' ảnh hưởng sức khỏe và trí tuệ trẻ nhỏ

Theo PGS.TS Bùi Thị Nhung - Trưởng khoa Dinh dưỡng, Bệnh viện Mặt Trời, nguyên Chủ nhiệm khoa Dinh dưỡng học đường và ngành nghề (Viện Dinh dưỡng), Việt Nam hiện vẫn đang phải đối mặt với ba gánh nặng về dinh dưỡng gồm: Tình trạng suy dinh dưỡng đồng thời cùng tồn tại với thiếu vi chất dinh dưỡng và thừa cân, béo phì; xu hướng gia tăng của bệnh không lây nhiễm.

Vi chất dinh dưỡng bao gồm nhóm vitamin (A, B, C, D...) và nhóm chất khoáng (sắt, kẽm, iod, selen, đồng...). Vi chất dinh dưỡng-dù chỉ cần một lượng rất nhỏ, nhưng lại đóng vai trò sống còn trong sự phát triển thể lực, trí tuệ, tầm vóc và sức khỏe của con người, nhất là trẻ em, phụ nữ mang thai và phụ nữ tuổi sinh đẻ.

Thiếu vi chất dinh dưỡng là một trong những "căn bệnh âm thầm" đang ảnh hưởng đến sự phát triển của hàng triệu trẻ em Việt Nam. Nhiều phụ huynh không hề nhận ra con mình đang trong tình trạng này cho đến khi sức khỏe hoặc thể trạng của trẻ có vấn đề.

Vai trò của chất dinh dưỡng đối với sự phát triển của trẻ

Tổ chức Y tế Thế giới cho biết, vi chất dinh dưỡng là các vitamin và khoáng chất mà cơ thể cần với lượng rất nhỏ. Tuy nhiên, tác động của chúng đối với sức khỏe của cơ thể là rất quan trọng và thiếu hụt bất kỳ chất nào trong số chúng đều có thể gây ra các tình trạng nghiêm trọng và thậm chí đe dọa tính mạng.

Chúng thực hiện một loạt các chức năng, bao gồm cho phép cơ thể sản xuất các enzyme, hormone và các chất khác cần thiết cho sự tăng trưởng và phát triển bình thường. Thiếu sắt, vitamin A và iốt là tình trạng phổ biến nhất trên toàn thế giới, đặc biệt là ở trẻ em và phụ nữ mang thai.

Vi chất tham gia vào cấu tạo tế bào cũng như quá trình chuyển hóa của hầu hết tế bào trong cơ thể. Sắt tham gia cấu tạo hồng cầu, vận chuyển ôxy. Kẽm tham gia vào hơn 100 loại enzym trong cơ thể. Vitamin A tham vào quá trình chuyển hóa, miễn dịch, cấu trúc của tế bào võng mạc. Vitamin D tham gia vào qua trình tạo xương và răng, I ốt tham gia vào hooc môn tuyến giáp…

Có nhiều nguyên nhân gây bệnh thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ em như do yếu tố địa lý vùng miền, chế độ ăn chủ yếu là thực vật, trẻ không nhận đủ khoáng chất và vitamin trong khẩu phần ăn hàng ngày, đặc biệt là trong một số giai đoạn trẻ cần phát triển vượt trội như giai đoạn bào thai, từ sơ sinh đến 5 tuổi, trước và trong giai đoạn dậy thì...

Vi chất dinh dưỡng tham gia vào cấu tạo của hầu hết tế bào nên thiếu vi chất dinh dưỡng thường để lại hậu quả nặng nề.

Vi chất dinh dưỡng là những chất cơ thể cần với lượng ít nhưng lại có vai trò quan trọng.

Theo PGS.TS Bùi Thị Nhung, điểm đặc biệt khiến thiếu vi chất dinh dưỡng trở nên nguy hiểm là hầu như không có biểu hiện rõ ràng ra bên ngoài. Chính vì vậy, các chuyên gia dinh dưỡng gọi đây là "nạn đói tiềm ẩn, nghĩa là việc thiếu vi chất đã xảy ra từ rất lâu trước khi triệu chứng xuất hiện và khi phát hiện được thì đã để lại triệu chứng nặng nề. Nếu không được phát hiện sớm, có thể làm trẻ chậm phát triển thể chất và tâm thần, làm suy yếu các chức năng vận động, miễn dịch, tiêu hóa, bệnh lý tim mạch, thậm chí đột quỵ…

Chỉ một số trường hợp thiếu chất đặc biệt như thiếu máu do thiếu sắt mới biểu hiện ra ngoài rõ ràng hơn, chẳng hạn da xanh, mặt nhợt, người mệt mỏi, hay buồn ngủ, giảm tập trung. Nhưng đa phần các thiếu hụt khác như thiếu kẽm, vitamin D, canxi, hay i-ốt... thì rất khó nhận biết nếu không được kiểm tra y khoa.

PGS.TS Nhung nhấn mạnh: "Nhiều phụ huynh thấy con ăn vẫn bình thường, chơi bình thường, nhưng thực ra trẻ có thể đang thiếu vi chất, ảnh hưởng đến tăng trưởng chiều cao, hệ miễn dịch hay khả năng học tập."

Nếu thiếu vi chất dinh dưỡng, sẽ có một số bệnh lý đặc hiệu như:

Thiếu sắt, vitamin B9, B12 sẽ gây tình trạng thiếu máu.

Thiếu vitamin D gây còi xương.

Thiếu vitamin A bị khô mắt quáng gà, loét giác mạc thậm chí gây mù lòa.

Thiếu kẽm: chán ăn, mệt mỏi, dễ nhiễm trùng, chậm tăng cân…

Khi nào cần đưa trẻ đi kiểm tra?

Khi nghi ngờ trẻ thiếu vi chất, phụ huynh không nên tự phán đoán hoặc bổ sung tùy tiện. Theo PGS.TS Nhung, cách tốt nhất là đưa trẻ đến các cơ sở y tế có chuyên khoa dinh dưỡng để được kiểm tra chính xác.

"Khi nghi ngờ trẻ bị thiếu vi chất, cha mẹ nên đưa trẻ đến Viện Dinh dưỡng, các khoa Dinh dưỡng tại các bệnh viện, trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) của tỉnh hoặc phòng khám dinh dưỡng - cả tư nhân lẫn nhà nước đều có hệ thống tư vấn" – PGS.TS Nhung cho biết.

Tại đây, trẻ sẽ được khai thác chế độ ăn, tình trạng phát triển và làm các xét nghiệm máu cần thiết để xác định thiếu chất gì, mức độ thiếu ra sao, từ đó bác sĩ mới chỉ định hướng bổ sung phù hợp. Việc này đặc biệt quan trọng với trẻ đang trong giai đoạn tăng trưởng mạnh như trẻ nhỏ (dưới 5 tuổi), học sinh tiểu học, vị thành niên, bởi đây là các giai đoạn nhu cầu dinh dưỡng tăng cao.

Tự ý bổ sung vi chất – nguy cơ "lợi bất cập hại"

Hiện nay, nhiều cha mẹ vì lo con "thiếu chất" nên chủ động mua các loại viên uống, siro, hoặc thực phẩm bổ sung vi chất để cho con dùng. Tuy nhiên, theo PGS.TS Bùi Thị Nhung, thiếu và thừa vi chất đều gây hại, đặc biệt khi các chất này có mối tương hỗ trong chuyển hóa.

"Việc thiếu và thừa vi chất đều có ảnh hưởng không tốt đến sức khỏe. Các vi chất có sự tương hỗ trong quá trình chuyển hóa – ví dụ vitamin D giúp hấp thu và chuyển hóa canxi. Nếu bổ sung sai cách có thể dẫn đến thừa chất này nhưng vẫn thiếu chất kia, và hậu quả không tốt cho sức khỏe" - vị chuyên gia cảnh báo.

Chẳng hạn, thừa vitamin A có thể gây ngộ độc gan, thừa sắt dẫn tới rối loạn tiêu hóa, hoặc thừa kẽm lại cản trở hấp thu đồng. Do đó, việc bổ sung vi chất không thể tùy tiện, mà phải dựa trên kết quả xét nghiệm hoặc hướng dẫn của bác sĩ dinh dưỡng.

Theo PGS.TS Bùi Thị Nhung, con đường căn cơ, bền vững nhất để cải thiện tình trạng thiếu vi chất vẫn là qua thực phẩm hàng ngày. Thực phẩm tự nhiên, nếu được lựa chọn đa dạng và chế biến đúng cách, hoàn toàn có thể cung cấp đủ các loại vi chất cần thiết cho cơ thể. Các nhóm thực phẩm giàu vi chất bao gồm:

Thịt, cá, trứng, sữa - cung cấp sắt, kẽm, canxi, vitamin nhóm B, D.

Rau xanh, củ quả - chứa nhiều vitamin A, C, E, folate, chất xơ và chất chống oxy hóa.

Ngũ cốc nguyên hạt, các loại hạt và đậu đỗ - cung cấp magie, selen, mangan, vitamin nhóm B.

Bên cạnh đó, việc ăn uống theo đúng tháp dinh dưỡng do Viện Dinh dưỡng xây dựng cho từng nhóm tuổi cũng là cách giúp cha mẹ đảm bảo khẩu phần ăn cân đối. Các tháp này đã quy định cụ thể số đơn vị ăn mỗi nhóm thực phẩm, tương đương với lượng cơm, thịt, cá, trứng, rau… phù hợp với từng độ tuổi của trẻ, giúp duy trì sự phát triển thể chất và tinh thần tối ưu.

PGS.TS Bùi Thị Nhung cho biết: Các chương trình bổ sung vi chất dinh dưỡng trong các chương trình mục tiêu quốc gia được coi là một giải pháp hiệu quả phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng, đặc biệt tại những khu vực khó khăn. Trong 3 năm (từ 2023 đến 2025), 245.653 trẻ dưới 5 tuổi, 489.199 trẻ từ 5 đến 16 tuổi và 169.631 phụ nữ có thai được cung cấp đa vi chất dinh dưỡng miễn phí trong Chương trình Mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững.

Việc phòng chống thiếu vi chất dinh dưỡng một cách hiệu quả và bền vững cần các giải pháp đồng bộ: Từ bổ sung liều cao cho nhóm nguy cơ cao, đến tăng cường vi chất vào thực phẩm thiết yếu như muối, dầu ăn, bột mì, đến thay đổi hành vi tiêu dùng, đa dạng hóa bữa ăn hằng ngày. Trong đó, truyền thông giáo dục dinh dưỡng đóng vai trò nòng cốt, là cầu nối đưa kiến thức khoa học đến với cộng đồng.

Bộ Y tế khuyến nghị trẻ từ 6 – 36 tháng cần được uống vitamin A liều cao bổ sung 2 lần/năm (đợt 1 vào ngày 1 và 2/6, đợt 2 vào ngày 1 và 2/12 hằng năm) để phòng các bệnh về mắt như mù lòa, quáng gà.

Để phòng, chống thiếu vi chất dinh dưỡng, mọi người, mọi gia đình hãy thực hiện:

1. Bữa ăn hàng ngày cần đa dạng và phối hợp nhiều loại thực phẩm, lựa chọn và sử dụng thực phẩm có tăng cường vi chất dinh dưỡng.

2. Cho trẻ bú sớm trong vòng 1 giờ đầu sau sinh. Nuôi trẻ hoàn toàn bằng sữa mẹ trong 6 tháng đầu, cho trẻ bú mẹ đến 24 tháng tuổi hoặc lâu hơn.

3. Sử dụng các thực phẩm giàu vi chất dinh dưỡng sẵn có ở địa phương cho bữa ăn bổ sung hàng ngày của trẻ; thêm mỡ hoặc dầu ăn để tăng cường hấp thu vitamin A, vitamin D.

4. Cho trẻ trong độ tuổi uống vitamin A 2 lần/năm.

5. Trẻ từ 24 đến 59 tháng tuổi cần được uống thuốc tẩy giun 2 lần/năm. Thực hiện vệ sinh ăn uống, vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường để phòng, chống nhiễm giun, sán.

6. Phụ nữ tuổi sinh đẻ, phụ nữ có thai cần uống viên sắt/axit folic hoặc viên đa vi chất theo hướng dẫn.

7. Thực hiện vệ sinh ăn uống, vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường để phòng, chống nhiễm giun, sán.

Thiếu vi chất - dù là "nạn đói tiềm ẩn" - hoàn toàn có thể được đẩy lùi nếu mỗi gia đình, mỗi trường học và cộng đồng cùng chung tay tạo dựng thói quen ăn uống cân bằng, khoa học cho trẻ em Việt Nam.

Mai Hoa