Tạo khung pháp lý đột phá, thúc đẩy khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo

Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội Lê Quang Huy

Thể chế hóa chủ trương của Đảng, đáp ứng yêu cầu thực tiễn

Dự án Luật KH,CN&ĐMST được xây dựng trong bối cảnh khoa học, công nghệ phát triển nhanh chóng và yêu cầu cấp thiết về chuyển đổi số quốc gia. Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường (KH,CN&MT) đánh giá cao nỗ lực của Bộ KH&CN trong việc phối hợp với các cơ quan liên quan để hoàn thiện hồ sơ dự án, đáp ứng yêu cầu của Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm 2015. Dự án Luật thể hiện quyết tâm thể chế hóa các chủ trương lớn của Đảng, đặc biệt là Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024, nhấn mạnh KH,CN&ĐMST là động lực chính để phát triển lực lượng sản xuất hiện đại, hoàn thiện quan hệ sản xuất và đổi mới phương thức quản trị quốc gia.

Dự thảo Luật kế thừa các quy định còn phù hợp từ Luật KH&CN 2013, đồng thời bổ sung các cơ chế đột phá như chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu, khoán chi đến sản phẩm cuối cùng, khuyến khích mua sắm công sản phẩm trong nước và thúc đẩy vai trò của doanh nghiệp tư nhân trong nghiên cứu và phát triển (R&D). Những quy định này nhằm giải phóng sức sáng tạo, huy động tối đa nguồn lực xã hội và hợp tác quốc tế, góp phần đưa Việt Nam phát triển bứt phá, đạt mục tiêu tăng trưởng kinh tế bền vững. Tuy nhiên, để đảm bảo tính khả thi, Ủy ban KH,CN&MT đề nghị làm rõ các quy định về phân cấp, phân quyền, đơn giản hóa thủ tục hành chính và tránh tư duy “không quản được thì cấm”.

Dự án Luật cũng ghi nhận vai trò của khoa học xã hội và nhân văn (KHXH&NV) trong hệ sinh thái khoa học quốc gia, coi đây là lĩnh vực ngang hàng với khoa học tự nhiên và công nghệ. Tuy nhiên, các quy định về KHXH&NV còn thiếu cụ thể, đặc biệt là cơ chế tài trợ và vị trí pháp lý của các tổ chức nghiên cứu quốc gia. Việc bổ sung các chính sách khuyến khích nghiên cứu liên ngành, gắn lý luận với thực tiễn, sẽ giúp KHXH&NV đóng góp hiệu quả hơn vào hoạch định chính sách và phát triển bền vững.

Để đảm bảo tính thống nhất với hệ thống pháp luật, dự thảo cần rà soát các quy định liên quan đến Luật Ngân sách Nhà nước, Luật Giáo dục đại học và các điều ước quốc tế như CPTPP, EVFTA. Đặc biệt, quy định về khuyến khích mua sắm công sản phẩm KH,CN&ĐMST trong nước cần tránh phân biệt đối xử giữa nhà thầu trong và ngoài nước, đảm bảo phù hợp với cam kết quốc tế.

Đổi mới cơ chế tài chính, khơi thông nguồn lực

Cơ chế tài chính là một trong những điểm nhấn của dự án Luật, hướng tới tháo gỡ các vướng mắc lâu nay trong lĩnh vực KH,CN&ĐMST. Dự thảo đề xuất nhiều chính sách mới như khoán chi đến sản phẩm cuối cùng mà không cần hóa đơn chứng từ, áp dụng cơ chế quỹ, phân cấp quản lý tài chính và khuyến khích đầu tư từ khu vực tư nhân. Những quy định này nhằm đơn giản hóa thủ tục, tăng tính tự chủ cho các nhà khoa học và tổ chức nghiên cứu, đồng thời tạo động lực cho doanh nghiệp tham gia R&D và thương mại hóa kết quả nghiên cứu.

Ủy ban KH,CN&MT đề nghị bổ sung quy định đảm bảo ngân sách nhà nước chi cho KH,CN&ĐMST đạt ít nhất 3% tổng chi ngân sách hằng năm, như chỉ đạo của Nghị quyết số 57-NQ/TW, và tăng dần theo yêu cầu phát triển. Đồng thời, cần minh bạch hóa cơ chế phân bổ, giám sát và đánh giá hiệu quả sử dụng kinh phí, tránh thất thoát hoặc đầu tư dàn trải. Các quỹ phát triển KH,CN&ĐMST, bao gồm Quỹ đầu tư mạo hiểm quốc gia, quỹ của doanh nghiệp và quỹ cấp bộ, địa phương, cần có cơ chế vận hành linh hoạt, chấp nhận rủi ro có kiểm soát và phối hợp liên thông để tối ưu hóa nguồn lực.

Việc khuyến khích doanh nghiệp tư nhân đầu tư vào nghiên cứu cơ bản và ứng dụng thông qua ưu đãi thuế, cơ chế đồng tài trợ và hợp tác công-tư là một bước tiến quan trọng. Tuy nhiên, cần làm rõ thẩm quyền tự chủ của doanh nghiệp trong quản lý quỹ, cơ chế miễn trừ trách nhiệm khi gặp rủi ro và tiêu chí đánh giá hiệu quả đầu tư. Ngoài ra, dự thảo cần mở rộng đối tượng hỗ trợ tín dụng cho cá nhân và nhóm cá nhân, không chỉ giới hạn ở tổ chức, để khuyến khích sự tham gia đa dạng vào hoạt động ĐMST.

Hạ tầng KH,CN&ĐMST cũng cần được đầu tư đồng bộ, với các quy định cụ thể về huy động vốn xã hội, hỗ trợ xây dựng công viên khoa học, khu đô thị đổi mới sáng tạo và thư viện khoa học. Cơ chế sử dụng tài sản công để hỗ trợ khu vực tư nhân, đặc biệt là các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, sẽ góp phần xây dựng hệ sinh thái ĐMST bền vững, gắn kết chặt chẽ giữa nghiên cứu, ứng dụng và thị trường.

Tăng cường hợp tác quốc tế, phát triển nhân lực

Hợp tác quốc tế là một trụ cột quan trọng trong dự án Luật, với các quy định khuyến khích thu hút vốn đầu tư nước ngoài, chuyển giao công nghệ tiên tiến và trao đổi nhân lực chất lượng cao. Dự thảo đề xuất đơn giản hóa thủ tục hành chính và tài chính trong hợp tác quốc tế, đồng thời cho phép tổ chức, cá nhân nhận tài trợ từ nước ngoài. Tuy nhiên, cần bổ sung các quy định về xây dựng trung tâm nghiên cứu quốc tế xuất sắc và chương trình học giả quốc tế để tăng cường hội nhập và nâng cao vị thế của Việt Nam trong lĩnh vực KH,CN&ĐMST.

Phát triển nhân lực và nhân tài là yếu tố then chốt để đảm bảo sự thành công của hệ sinh thái KH,CN&ĐMST. Dự thảo Luật đề xuất các chính sách thu hút, trọng dụng chuyên gia trong và ngoài nước, đặc biệt là người Việt Nam ở nước ngoài, thông qua cơ chế đãi ngộ cạnh tranh và luân chuyển linh hoạt giữa viện, trường và doanh nghiệp. Tuy nhiên, cần làm rõ tiêu chí xác định nhân tài, đặc biệt trong ngành KHXH&NV, và bổ sung quy định về đào tạo kỹ năng công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn. Việc đưa giáo dục STEM, STEAM vào chương trình phổ thông cũng được đề xuất để xây dựng nền tảng nhân lực chất lượng cao từ sớm.

Ủy ban KH,CN&MT nhấn mạnh rằng, dự thảo Luật cần tiếp tục hoàn thiện để đảm bảo tính khả thi và đồng bộ với hệ thống pháp luật. Các quy định về chấp nhận rủi ro, thử nghiệm có kiểm soát và phân chia lợi nhuận từ thương mại hóa cần được cụ thể hóa, tránh lạm dụng hoặc gây thất thoát. Đồng thời, việc luật hóa các cơ chế từ Nghị quyết số 193/2025/QH15 cần được cân nhắc kỹ lưỡng, dựa trên đánh giá thực tiễn để đảm bảo tính ổn định và hiệu quả.

Dự án Luật KH,CN&ĐMST không chỉ là đạo luật gốc trong lĩnh vực này mà còn là tuyên ngôn về khát vọng phát triển của Việt Nam trong kỷ nguyên mới. Với những đổi mới táo bạo và tư duy pháp lý tiến bộ, dự án Luật hứa hẹn tạo động lực mạnh mẽ để khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo trở thành trụ cột cho sự phát triển nhanh, bền vững, đưa Việt Nam vươn lên mạnh mẽ trên trường quốc tế.

Trần Hương