Phố Hiến vươn tầm di sản thế giới

Chùa Chuông (Kim Chung tự) nằm trong Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến.

Giá trị từ văn bia cổ

Những ngày cuối năm, mặc dù đang tu sửa nhưng một số cụm điểm trong khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến vẫn đón lượng lớn du khách đến vãn cảnh. Phân bố tại các phường Hiến Nam, Lam Sơn, Quang Trung, Hồng Châu, Lê Lợi và xã Hồng Nam, hệ thống di tích mở ra hành trình trải nghiệm không gian đền chùa, miếu mạo và những công trình giáo dục cổ kính còn lưu dấu tích qua nhiều thế kỷ. Với những giá trị đặc sắc, khu di tích Phố Hiến được xếp hạng Di tích lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia đặc biệt năm 2014.

Hành trình khám phá Phố Hiến trở nên hấp dẫn bởi hệ thống văn bia gồm 41 tấm khắc chữ Hán và chữ Nôm do người Việt bản địa và cộng đồng người gốc Hoa tạo lập từ nửa đầu thế kỷ 17 đến những thập niên 40 của thế kỷ 20. Phân bố tại nhiều di tích, đây là nguồn tư liệu gốc được lưu giữ nguyên trạng với văn tự và hoa văn rõ nét, phản ánh giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật tiêu biểu.

Nội dung văn bia phong phú với thơ, văn, bi ký; nghệ thuật chạm khắc tinh xảo thể hiện đời sống tín ngưỡng, kinh tế, xã hội và sự giao thoa văn hóa giữa cộng đồng Việt và Hoa. Văn bia còn ghi lại quá trình hình thành đô thị cảng, sự đóng góp của cộng đồng người Hoa và các lần trùng tu di tích, trở thành bộ sử liệu quý về chặng đường phát triển của thương cảng nổi danh “tiểu Tràng An”.

Tại không gian cổ kính của chùa Chuông (Kim Chung tự), hướng dẫn viên Nguyễn Hải Yến, cán bộ Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên cho biết: Chùa Chuông với danh xưng “Phố Hiến đệ nhất danh thắng” mang giá trị lịch sử đặc biệt. Chùa lưu giữ nhiều di cổ quý trong đó tiêu biểu là tấm bia “Kim Chung tự thạch bi ký” được dựng năm Tân Mão, niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 7, triều Vua Lê Dụ Tông (1711). Mặt sau bia với tiêu đề “Nhân Dục xã cổ tích truyện” ghi lại quá trình hình thành Phố Hiến trong thời kỳ hưng thịnh với hơn 20 đơn vị phường, thị. Cả hai mặt bia có hơn 2.000 chữ, phần lớn là chữ Hán xen ký tự Nôm. Không chỉ lưu giữ tại chùa Chuông, hệ thống bia đá còn hiện diện tại nhiều di tích như Văn Miếu Xích Đằng; đình-chùa Hiến; đền Thiên Hậu…

Bà Nguyễn Thị Thu Hường, Giám đốc Ban Quản lý di tích tỉnh Hưng Yên cho biết: Tỉnh đã hoàn thiện hồ sơ khoa học di sản tư liệu “Hệ thống bia đá Phố Hiến, Hưng Yên” trình UNESCO xem xét ghi danh vào Danh mục Di sản tư liệu khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Hồ sơ đã được xét duyệt sơ tuyển và đủ điều kiện để khu vực họp, xem xét chính thức vào năm 2026. Trong năm nay, đoàn chuyên gia Di sản Tư liệu thuộc Chương trình Ký ức thế giới UNESCO đến từ Đan Mạch và Mỹ đã khảo sát, tư vấn hồ sơ đề cử. Các chuyên gia khuyến nghị tăng cường bảo tồn và phát huy hệ thống văn bia, trong đó có việc di dời một số tấm bia ngoài trời, xây dựng nhà bia để bảo quản, tránh tác động của môi trường. Ban Quản lý khu di tích đã triển khai biện pháp bảo vệ văn bia tại đền Trần, đền Mẫu và sắp xếp không gian trưng bày phù hợp, tạo điều kiện thuận lợi phục vụ du khách và giới nghiên cứu tiếp cận di sản.

Di tích tạo sức hút mới

Mỗi di tích được gìn giữ qua nhiều thế kỷ kết nối thành không gian đặc trưng làm nên giá trị nổi bật của quần thể Phố Hiến. Từ trục trung tâm di sản gồm chùa Chuông, đền Mẫu, đền Trần, Văn Miếu Xích Đằng… là những dấu tích phản ánh bản sắc văn hóa đặc sắc của vùng Đồng bằng Bắc Bộ.

Nhiều di tích tôn vinh danh nhân, anh hùng dân tộc như đền Mây thờ tướng quân Phạm Bạch Hổ; đền Kim Đằng thờ tướng quân Đinh Điền và phu nhân; đền Trần thờ Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn. Hệ thống chùa cổ như chùa Phố (Bắc Hòa Nhân dân tự), đìnhchùa Hiến, chùa Nễ Châu… còn lưu giữ dấu ấn kiến trúc mỹ thuật qua nhiều thời kỳ, tạo điểm nhấn hấp dẫn trong tuyến du lịch tâm linh. Không gian di sản Phố Hiến còn phản ánh dấu ấn giao thương quốc tế, thể hiện qua tuyến tham quan ven sông Hồng với bãi bồi, cảnh quan giáp nước và các địa điểm từng là nơi buôn bán của thương nhân Hoa, Nhật Bản, Hà Lan.

Các cụm di tích như chùa Phố, Đông Đô Quảng Hội Thiên Hậu cung, Võ Miếu… góp phần tái hiện bức tranh sinh động về thời kỳ hưng thịnh của thương cảng từng sầm uất bậc nhất khu vực Bắc Bộ. Bên cạnh đó, nhiều hiện vật quý như bia đá, chuông, khánh, sắc phong, hoành phi và tượng thờ được gìn giữ tại đình An Vũ, đền Bà Chúa Kho, đền Cửu Thiên Huyền Nữ, đền Trạ… đã tạo nên bức tranh di sản phong phú của Phố Hiến. Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Hưng Yên Bùi Thị Lương cho biết: Cùng chùa Keo, đền Đa Hòa-Dạ Trạch, đền Phù Ủng,... nhiều điểm du lịch có giá trị đặc sắc như Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến đang góp phần tạo dựng thương hiệu du lịch của địa phương.

Mới đây, tỉnh Hưng Yên vừa khởi công dự án xây dựng tuyến đường kết nối di sản văn hóa, du lịch và phát triển kinh tế dọc sông Hồng. Dự án mở ra không gian phát triển mới, hình thành các khu đô thị, dịch vụ và du lịch dọc tuyến đường di sản. Hưng Yên sẽ có thêm nền tảng để phát triển sản phẩm du lịch đặc trưng, đưa những câu chuyện di sản của vùng thương cảng cổ lan tỏa mạnh mẽ.

NGỌC LIÊN