Liệu EU có sử dụng kho vũ khí kinh tế?

Brussels muốn xoay chuyển tình thế

Trong bối cảnh môi trường địa chính trị ngày càng phức tạp, nơi mà các đồng minh lẫn đối thủ đều không ngần ngại tận dụng những điểm phụ thuộc của Liên minh châu Âu (EU) để gây sức ép, giới chức Brussels đang ráo riết tìm cách xoay chuyển tình thế. Câu hỏi đặt ra: khối này sẽ cần những công cụ nào để không chỉ phòng thủ mà còn có khả năng phản công trong cuộc cạnh tranh khốc liệt bằng “vũ khí kinh tế”?

Theo tiết lộ của một số quan chức liên quan, bộ máy thương mại EU hiện đang xây dựng cơ sở dữ liệu về những “điểm nghẽn”, tức những lĩnh vực mà nếu EU siết chặt sẽ gây tổn hại lớn cho đối phương. Đây được coi là nỗ lực nhằm trang bị cho khối này một kho vũ khí kinh tế có thể sử dụng cả trong vai trò răn đe lẫn đáp trả, khi phải đối mặt với những động thái cưỡng ép từ các cường quốc khác.

Chủ tịch Ủy ban châu Âu, bà Ursula Von der Layen đã giới thiệu chiến lược an ninh kinh tế của EU từ cách đây 2 năm.

Không chỉ dừng lại ở việc tận dụng những công cụ sẵn có, EU cũng tự nhìn lại và xác định đâu là khoảng trống trong kho vũ khí hiện tại để bù đắp, qua đó chuẩn bị đầy đủ hơn cho kỷ nguyên mà “chiến tranh kinh tế” đang lan rộng. “Chúng ta có những sự phụ thuộc mà người khác đã và đang vũ khí hóa, nhưng đồng thời, họ cũng phụ thuộc vào chúng ta”, bà Sabine Weyand, quan chức thương mại cấp cao của EU, nêu bật bối cảnh mới khi phát biểu trước Nghị viện châu Âu tuần trước. “Vấn đề là làm thế nào để EU chuyển từ thế bị động sang thế chủ động, tức là không chỉ đơn thuần tự bảo vệ trước những điểm yếu, mà còn biết tận dụng chính sức mạnh của mình?”.

Những nỗ lực này nằm trong khuôn khổ xây dựng một “học thuyết an ninh kinh tế” mới, trong bối cảnh nền tảng trật tự dựa trên luật lệ vốn từng là cơ sở hình thành EU đang dần rạn vỡ. Liên minh hiện phải đối diện với sức ép ngày càng gay gắt: từ việc Tổng thống Mỹ Donald Trump liên tục sử dụng thuế quan như công cụ gây sức ép, đến việc Trung Quốc nắm giữ phần lớn nguồn cung nguyên liệu thô chiến lược, trong khi xung đột Nga - Ukraine vẫn tiềm ẩn nguy cơ lan rộng thành một cuộc chiến quy mô lớn ngay trên lục địa già.

Giới chức EU hiểu rất rõ rằng, châu Âu không thể ngay lập tức - thậm chí có lẽ là không bao giờ - gỡ bỏ hoàn toàn sự phụ thuộc vào Mỹ hay Trung Quốc. Lấy ví dụ, để tự chủ trước chuỗi cung ứng đất hiếm mà Bắc Kinh đang chi phối, có thể phải mất tới cả thập kỷ. Còn để thoát khỏi sự phụ thuộc quân sự vào Washington, quá trình này có lẽ còn kéo dài lâu hơn.

Trong bối cảnh đó, một khái niệm đang trở thành “từ khóa” ở Brussels chính là “răn đe”, tờ South China Morning Post cho biết. Nhiều quan chức cấp cao của EU tỏ ra bất mãn khi khối này vẫn quá ràng buộc bởi các quy tắc của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) - điều đã khiến Brussels không thể đáp trả tương xứng, chẳng hạn như khi Trung Quốc áp thuế lên thịt lợn nhập khẩu từ châu Âu để trả đũa cuộc điều tra chống trợ cấp đối với xe điện sản xuất tại Trung Quốc. Một quan chức cấp cao giải thích về quá trình “lập bản đồ” các điểm nghẽn đang được tiến hành: “Đòn bẩy nào chúng ta có thể đặt lên bàn để buộc những đối tác như Trung Quốc phải thay đổi hành vi?” - đó chính là câu hỏi xuyên suốt”.

Bà Sabine Weyand, quan chức thương mại cấp cao của EU.

Học thuyết an ninh kinh tế mới của EU

Đây không phải là lần đầu tiên EU thử nghiệm chính sách an ninh kinh tế. Chiến lược về lĩnh vực này đã khởi động cách đây hơn 2 năm và được Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC), bà Ursula Von der Layen trình bày lần đầu tiên vào ngày 20/06/2023, nhưng đến nay vẫn mắc kẹt trong quy trình phê duyệt. Nguyên nhân là nhiều quốc gia thành viên phản ứng dữ dội, cho rằng EC đã can thiệp quá sâu vào phạm vi thuộc chủ quyền quốc gia, khi lẫn lộn “an ninh cứng” (quân sự và chính trị) với thương mại.

Tuy nhiên, bất chấp điều đó, công việc vẫn đang tiếp tục. Một số quan chức EU bày tỏ sự “lạc quan thận trọng” rằng tiến trình có thể đạt bước tiến trong việc xây dựng một gói kiểm soát xuất khẩu thống nhất, cho phép khối này hạn chế luồng hàng hóa từ bất kỳ quốc gia thành viên nào để ứng phó với mối đe dọa bên ngoài - tương tự như cách Trung Quốc đã sử dụng đất hiếm hay Mỹ áp đặt hạn chế với chip bán dẫn tiên tiến.

Song song với đó, EU cũng đang xúc tiến một “học thuyết mới”, dự kiến hoàn thành và được thông qua vào cuối năm nay. Học thuyết này - với tên gọi chính thức “New EU Economic Security Doctrine” - là một khung chiến lược toàn diện đánh dấu sự chuyển dịch từ xác định rủi ro sang “giảm thiểu rủi ro và kích hoạt đáp trả. Nó sẽ cung cấp “bảng điều khiển” đầu tiên về các điểm nghẽn tiềm ẩn của EU - chẳng hạn như công nghệ cao hoặc chuỗi cung ứng độc quyền - và hướng dẫn cách sử dụng chúng làm vũ khí kinh tế để phản ứng với “hành vi bắt nạt” từ bên ngoài.

Cả đồng minh lẫn đối thủ đều không ngần ngại tận dụng những điểm phụ thuộc của EU về kinh tế để gây sức ép.

Học thuyết này xây dựng trên “Chiến lược An ninh kinh tế 2023” (được EU cho ra mắt tháng 6/2023), vốn tập trung vào 4 trụ cột: bảo vệ công nghệ nhạy cảm, giảm phụ thuộc vào đối tác rủi ro cao, thúc đẩy đổi mới châu Âu, và hợp tác quốc tế. Nó cũng tích hợp các công cụ mới như kiểm soát đầu tư nước ngoài và chống cưỡng ép kinh tế. Dù không mang tính lập pháp, nhưng học thuyết mới sẽ mang đến một cơ hội quan trọng để Nghị viện châu Âu định hình cuộc tranh luận và nêu rõ lập trường của mình ngay từ giai đoạn đầu: Sau khi được EC thông qua, học thuyết này sẽ liên kết và hướng dẫn nhiều chính sách mà Nghị viện châu Âu có quyền lập pháp.

Tại Viện Nghiên cứu an ninh Liên minh châu Âu (EUISS), công việc “vẽ bản đồ địa kinh tế” thực ra đã được tiến hành từ khá lâu. Các chuyên gia thuộc cơ quan tư vấn chiến lược gắn với EU này đã lập ra một danh sách những “điểm gây áp lực” mà châu Âu có thể khai thác, đồng thời chứng minh rằng, nếu được sử dụng đúng cách, chúng hoàn toàn có thể tác động và buộc những cường quốc phải điều chỉnh hành vi.

Trong số đó, ASML - tập đoàn Hà Lan sản xuất máy in thạch bản tiên tiến phục vụ ngành bán dẫn - được coi là “điểm nghẽn uy lực” nhất của châu Âu. Lý do là bởi công ty này gần như nắm độc quyền toàn cầu về công nghệ quang khắc tiên tiến và không một quốc gia nào có thể sản xuất chip thế hệ mới mà thiếu các thiết bị của ASML. Một số phân tích từ CSIS và SemiAnalysis cũng cho thấy, châu Âu hiện kiểm soát 100% thị trường máy quang khắc EUV nên một lệnh cấm xuất khẩu sản phẩm này có thể làm tê liệt ngành bán dẫn của Trung Quốc và Mỹ, gây ra thiệt hại lên đến 100 tỷ USD/năm.

Nhưng, không chỉ có vậy, châu Âu còn nắm giữ nhiều lợi thế khác. “Trong một số lĩnh vực, nguồn nhập khẩu từ châu Âu vẫn là không thể thay thế”, theo nhận định của Tim Ruhlig, chuyên gia cao cấp phụ trách mảng Trung Quốc toàn cầu tại EUISS. Ông chỉ ra rằng điều này đặc biệt đúng đối với thiết bị sản xuất chất bán dẫn, động cơ máy bay, tuabin khí hạng nặng, dao phay cho ngành đường sắt, thép ổ bi cao cấp và ổ bi chính cho máy khoan hầm.

EU đang xúc tiến một học thuyết mới về an ninh kinh tế có tên “New EU Economic Security Doctrine”, dự kiến được thông qua cuối năm nay.

EU có sẵn sàng “phản đòn”?

Việc tìm ra các “điểm nghẽn” tiềm năng rõ ràng là bước đi quan trọng. Nhưng, vấn đề lớn nhất và nan giải nhất là liệu EU có sẵn sàng sử dụng chúng hay không?

Công cụ chống cưỡng ép (Anti-Coercion Instrument - ACI), một cơ chế được thiết kế nhằm bảo vệ EU khỏi những hành động cưỡng ép về kinh tế từ các đối tác bên ngoài, đã được EU thông qua. Công cụ này lẽ ra phải trở thành “khẩu súng đặt trên bàn” để ngăn chặn hành vi bắt nạt kinh tế. Thế nhưng thực tế lại khác xa: Trong năm nay, EU liên tục bị các đối tác lớn chèn ép và khối này vẫn chưa đủ sức chịu đựng để có thể tung ra cú phản đòn thực sự.

Không khó để nhận nguyên nhân chính là sự phân mảnh nội bộ. EU thiếu cơ chế ra quyết định nhanh. Mỗi quyết sách đều cần sự nhất trí của 27 quốc gia thành viên. Điều này khác hẳn với Mỹ hay Trung Quốc, những quốc gia mà quyết sách được đưa ra nhanh chóng hơn hẳn nhờ sự tập trung quyền lực.

Một máy quang khắc cực tím, thiết bị không thể thiếu đối với sản xuất chip tiên tiến. Hiện chỉ có tập đoàn ASML của Hà Lan chế tạo được loại máy này.

Tại EU, những lo ngại về rủi ro khi leo thang chiến tranh thương mại, đặc biệt khi lợi ích và thiệt hại của mỗi thành viên là rất khác nhau. Ví dụ rõ nhất là sau khi Trung Quốc khởi xướng 7 cuộc điều tra thương mại và tranh chấp WTO chống EU (từ 2020 và tăng mạnh vào năm 2025) nhắm vào rượu cognac, thịt lợn, và thiết bị y tế Pháp/Đức để trả đũa thuế xe điện của EU, thì phản ứng của châu Âu chỉ là đàm phán “gói thỏa thuận” (giảm thuế đổi lấy đầu tư Trung Quốc) chứ chưa dùng ACI do nội bộ chia rẽ (chẳng hạn như Đức lo mất thị trường ô tô và một số quốc gia khác muốn tránh leo thang chiến tranh thương mại). Điều đó cho thấy, rất khó để EU “tung cú phản đòn thực sự” khi cơ chế ra quyết định đồng thuận trở thành những rào cản đối với bất cứ quyết sách nào.

Nhiều nhà phân tích cho đến nay vẫn hoài nghi về việc liệu EU có thực sự đủ bản lĩnh để đối đầu trực diện với một trong 2 siêu cường Mỹ hoặc Trung Quốc ngay cả khi khối này đang đứng trước nguy cơ “phi công nghiệp hóa” ngày càng rõ rệt. “EU chưa thể xử lý hiệu quả tình trạng mất cân bằng thương mại, một phần vì họ tự trói buộc trong các quy định của WTO, một phần vì lo sợ trả đũa”, tiến sĩ Yanmei Xie - chuyên viên cao cấp tại Viện Nghiên cứu Mercator về Trung Quốc - nhận định. “Họ như một võ sĩ đang ở trong trận chiến, máu chảy không ngừng, nhưng vẫn không dám tung đòn đáp trả chỉ vì sợ đối thủ có thể giẫm lên ngón chân của mình”.

Nguyễn Khánh