Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn cho ngành thép Việt Nam hướng tới Net Zero

Ngành thép, với vai trò là nền tảng của phát triển công nghiệp, đồng thời cũng là ngành phát thải carbon lớn, đang đứng trước yêu cầu cấp thiết phải tái định hình quy trình sản xuất dựa trên nguyên tắc 5R: Giảm (Reduce), Tái sử dụng (Reuse), Tái sản xuất (Remanufacture), Tái chế (Recycle) và Phục hồi (Recover).

Trước năm 2000, ngành thép Việt Nam còn ở giai đoạn sơ khai, quy mô nhỏ và công nghệ lạc hậu. Những đơn vị như Gang thép Thái Nguyên ở miền Bắc hay Thép Miền Nam là lực lượng nòng cốt, nhưng năng lực sản xuất thấp, chưa đáp ứng được nhu cầu công nghiệp hóa. Tổng sản lượng thép thô khi đó chỉ khoảng 100.000 tấn mỗi năm, chủ yếu phục vụ nhu cầu trong nước. Hệ thống nhà máy và cơ sở sản xuất phân tán, công nghệ lò điện cũ kỹ, tiêu hao nhiều năng lượng, hiệu suất thấp.

Đầu những năm 2000, quá trình tư nhân hóa và hội nhập kinh tế đã mở ra giai đoạn tăng trưởng mạnh. Sự xuất hiện của các doanh nghiệp như Hòa Phát, Hoa Sen, Việt Đức cùng các liên doanh với Tổng Công ty Thép Việt Nam như Vinakyoei, SSSC, Vinausteel đã thay đổi toàn bộ cấu trúc ngành. Năm 2001, Hiệp hội Thép Việt Nam (VSA) được thành lập, quy tụ các doanh nghiệp lớn, định hình hướng đi mới cho ngành. Khi đó, sản lượng thép thô tăng lên 0,5 triệu tấn, sản phẩm thép đạt 2 triệu tấn mỗi năm.

Từ năm 2011 đến 2020, ngành thép Việt Nam bước vào giai đoạn bứt phá. Các dự án quy mô lớn của Hòa Phát và Formosa Hà Tĩnh đã tạo bước ngoặt về năng lực sản xuất. Dây chuyền luyện kim khép kín được đưa vào hoạt động, công suất của Hòa Phát đạt 8,5 triệu tấn thép thô/năm và Formosa Hà Tĩnh đạt 7,5 triệu tấn/năm.

Năm 2024, sản xuất thép thô đạt 21,98 triệu tấn, tăng 14% so với 2023, tiêu thụ trong nước đạt 21,4 triệu tấn. Việt Nam giữ vị trí dẫn đầu ASEAN về sản lượng và tiêu thụ, đồng thời nằm trong nhóm 12 quốc gia sản xuất thép thô lớn nhất thế giới. Thị trường thép năm 2024 ghi nhận nhiều tín hiệu tích cực. Xuất khẩu đạt hơn 2,78 triệu tấn, tăng 55% so với năm trước, riêng tháng 10/2024 đạt 2,322 triệu tấn phôi thép dẹt, tăng 56%. Ngược lại, nhập khẩu thép giảm mạnh, từ 22,38 triệu tấn năm 2016 xuống còn 13,49 triệu tấn năm 2022, cho thấy Việt Nam đang tiến gần hơn đến mục tiêu tự chủ nguồn cung.

Kinh tế tuần hoàn trong sản xuất thép gắn liền với mục tiêu trung hòa carbon toàn cầu. Ngành thép hiện chiếm gần 8% lượng phát thải trong lĩnh vực năng lượng và khoảng 30% lượng phát thải công nghiệp. Theo các kịch bản của Cơ quan năng lượng quốc tế (IEA) và Ủy ban Liên chính phủ về biến đổi khí hậu (IPCC), lượng phát thải của ngành cần giảm 90% vào năm 2050 để đáp ứng mục tiêu 1,5°C của Thỏa thuận Paris. Áp dụng 5R giảm nhu cầu thép nguyên sinh và giảm cường độ phát thải thông qua chuyển dịch sang luyện thép bằng phế liệu. Các chiến lược hiệu quả vật liệu có thể giúp giảm khoảng 20% nhu cầu thép toàn cầu và 20% lượng phát thải vào năm 2050, đạt mức 40% nếu được triển khai tối đa.

Tuy nhiên, việc triển khai kinh tế tuần hoàn trong thép vẫn gặp nhiều rào cản. Chi phí đầu tư cao, lợi nhuận thấp của thép tái chế, thiếu chính sách khuyến khích và cơ chế định giá phát thải gây bất lợi cho sản xuất thứ cấp. Thiếu cách tiếp cận vòng đời trong thiết kế khiến nhà sản xuất chưa quan tâm đến giai đoạn kết thúc vòng đời sản phẩm. Hệ thống thu gom và phân loại phế liệu còn manh mún, thiếu dữ liệu truy xuất nguồn gốc và thành phần hóa học. Cần liên kết giữa đổi mới công nghệ, cơ chế tài chính xanh, và tiêu chuẩn quản lý theo vòng đời (Net Zero Steel, 2021).

Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn cho ngành thép ở Việt Nam được hình thành dựa trên 5 trụ cột chính, phản ánh toàn bộ vòng đời sản phẩm từ khâu nguyên liệu đến tiêu chuẩn hóa quốc tế. Mục tiêu của khung là định hướng doanh nghiệp chuyển đổi sang mô hình sản xuất xanh, tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và nâng cao năng lực cạnh tranh trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn phù hợp với Kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn theo Quyết định 222/QĐ-TTg ngày 23/01/2025 và Danh mục phân loại xanh theo Quyết định 21/2025/QĐ-TTg.

Trụ cột 1: Tối ưu hóa nguyên liệu đầu vào và thiết kế sản phẩm tuần hoàn. Ngành thép phải giảm sử dụng tài nguyên nguyên sinh, tăng tỷ lệ phế liệu trong tổng nguyên liệu đầu vào. Việc sử dụng phế liệu trong nước giúp giảm phụ thuộc nhập khẩu và giảm phát thải CO₂ từ khai thác quặng. Các doanh nghiệp cần phát triển sản phẩm được thiết kế theo hướng dễ tháo lắp, tái chế, tái sử dụng sau khi hết vòng đời. Tỷ lệ sản phẩm có hướng dẫn tái chế và tỷ lệ phế liệu được dùng trong sản xuất là hai chỉ số đánh giá chính của trụ cột.

Trụ cột 2: Tuần hoàn trong quá trình sản xuất và vận hành nhà máy. Các nhà máy luyện kim cần áp dụng mô hình sản xuất khép kín, thu hồi và tái sử dụng năng lượng, nước, chất thải rắn. Hệ thống tận dụng nhiệt dư và khí thải để phát điện hoặc cung cấp năng lượng cho công đoạn khác giúp giảm chi phí và lượng phát thải CO₂. Tỷ lệ nước được tuần hoàn, lượng điện tự sản xuất từ nhiệt dư, cùng tỷ lệ chất thải rắn được tái chế là các chỉ số phản ánh hiệu quả.

Trụ cột 3: Phát triển chuỗi giá trị và mô hình cộng sinh công nghiệp. Ngành thép cần hình thành chuỗi cung ứng ngược để đảm bảo nguồn phế liệu ổn định, đồng thời mở rộng liên kết với các ngành khác nhằm chia sẻ dòng nguyên vật liệu và năng lượng. Việc phát triển mạng lưới thu gom, phân loại phế liệu trong nước giúp nâng cao tỷ lệ tái chế nội địa. Các nhà máy thép có thể hợp tác với doanh nghiệp xi măng, hóa chất, năng lượng để trao đổi phụ phẩm, khí thải, nhiệt dư, hình thành hệ sinh thái cộng sinh công nghiệp.

Trụ cột 4: Quản trị minh bạch, số hóa và báo cáo bền vững. Doanh nghiệp cần xây dựng hệ thống quản lý sản xuất nhất quán theo mô hình FPC tương tự tiêu chuẩn CE Mark EN 1090. Các quy trình kiểm soát chất lượng và môi trường phải được duy trì ổn định thông qua các chứng nhận ISO 9001, ISO 14001. Việc số hóa dữ liệu vận hành, truy xuất nguồn gốc vật liệu và báo cáo trực tuyến sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho giám sát và đánh giá hiệu suất tuần hoàn. Các dự án đáp ứng tiêu chí phân loại xanh theo Quyết định 21/2025/QĐ-TTg có thể tiếp cận nguồn tín dụng ưu đãi và trái phiếu xanh.

Trụ cột 5: Tiêu chuẩn hóa và hội nhập quốc tế. Mục tiêu là đưa ngành thép Việt Nam tiệm cận các tiêu chuẩn kỹ thuật và môi trường quốc tế, đặc biệt là CE Mark và các tiêu chuẩn EN của châu Âu. Doanh nghiệp cần đầu tư công nghệ sạch, xây dựng chuỗi truy xuất nguồn gốc carbon và tuân thủ quy trình đánh giá vòng đời sản phẩm (LCA) để đáp ứng yêu cầu toàn cầu, mở rộng thị trường và thúc đẩy ngành thép Việt Nam trở thành trung tâm sản xuất xanh trong khu vực ASEAN.

Năm trụ cột của khung tiêu chí kinh tế tuần hoàn cho ngành thép tạo thành nền tảng toàn diện giúp chuyển đổi ngành từ mô hình tuyến tính sang mô hình khép kín. Mỗi trụ cột bổ trợ cho nhau trong mục tiêu giảm phát thải, tiết kiệm năng lượng và nâng cao giá trị sản phẩm. Khi được áp dụng rộng rãi, khung tiêu chí giúp ngành thép Việt Nam củng cố vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu, đồng thời góp phần thực hiện cam kết trung hòa carbon vào năm 2050.