'Homo Numericus': Con người sẽ thế nào trong kỷ nguyên số?

NXB Thế Giới và Nhã Nam vừa giới thiệu bản tiếng Việt Homo Numericus: Con người trong kỷ nguyên số, tác phẩm cuối cùng của Daniel Cohen, nhà kinh tế học lừng danh người Pháp, do dịch giả Hải Hà chuyển ngữ. Đây không đơn thuần là một cuốn sách về công nghệ mà là một công trình tư tưởng sắc bén, nơi Cohen vận dụng kinh tế học, triết học và lịch sử để mổ xẻ bản chất của cuộc sống hiện đại, trong một thế giới bị dẫn dắt bởi dữ liệu, thuật toán và các nền tảng vô hình.

Daniel Cohen (1953 – 2021) là một trong những nhà kinh tế học hàng đầu của Pháp, được biết đến với những nghiên cứu sâu sắc về toàn cầu hóa, kinh tế số và tác động của công nghệ đến xã hội. Ông là giáo sư tại Trường Kinh tế Paris và từng là cố vấn cho nhiều tổ chức kinh tế lớn. Trong suốt sự nghiệp của mình, ông đã xuất bản nhiều công trình có tầm ảnh hưởng rộng rãi, phản ánh những biến đổi kinh tế và xã hội sâu sắc trong thời đại toàn cầu hóa và số hóa. Ông từng nhận nhiều giải thưởng danh giá trong lĩnh vực kinh tế và khoa học xã hội, trong đó có giải thưởng của Viện Hàn lâm Pháp cho sự nghiệp nghiên cứu xuất sắc. Tác phẩm của ông đã được dịch ra nhiều ngôn ngữ, trở thành tài liệu tham khảo quan trọng trong giới học thuật quốc tế.

Bản tiếng Việt "Homo Numericus: Con người trong kỷ nguyên số"

Trong Homo Numericus, Cohen mô tả rằng con người hiện đại không còn là Homo Sapiens truyền thống mà đã trở thành Homo Numericus, một sinh thể vận hành theo logic của thuật toán. Từ Amazon đến Google, từ Facebook đến Tinder, cuộc cách mạng số đã len lỏi vào mọi ngóc ngách của đời sống. Các nền tảng kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn không chỉ thay đổi cách chúng ta học tập, làm việc và tiêu dùng mà còn định hình cách chúng ta yêu đương, tư duy và tồn tại trong xã hội.

Sự phát triển công nghệ đã mang lại những tiện ích chưa từng có, từ tốc độ truy cập tri thức đến sự kết nối toàn cầu. Tuy nhiên, Cohen chỉ ra rằng công nghệ số không chỉ tạo ra cơ hội mà còn đặt nhân loại trước những nghịch lý sâu sắc. Chúng ta khao khát tự do nhưng lại sống trong trạng thái bị giám sát bởi các nền tảng. Chúng ta muốn kiểm soát đời sống cá nhân nhưng lại để các thuật toán can thiệp vào từng quyết định nhỏ nhất.

Các mạng xã hội và ứng dụng thương mại điện tử không đơn thuần phản ánh nhu cầu mà còn chủ động định hình nhu cầu. Từ việc gợi ý video đến việc điều chỉnh kết quả tìm kiếm hay đề xuất bạn đời, công nghệ đang thiết lập một cấu trúc sống mới, trong đó mỗi hành vi đều có thể bị dự đoán và dẫn dắt. Sự thao túng không đến từ cưỡng ép mà từ cảm giác thuận tiện và cá nhân hóa mà người dùng tự nguyện đón nhận.

Cohen gọi đó là sự hình thành của một chủ nghĩa tư bản số, trong đó dữ liệu cá nhân là tài sản giá trị nhất. Những tập đoàn công nghệ nắm giữ không chỉ dữ liệu mà còn quyền lực văn hóa, quyền lực tâm lý và khả năng điều phối thị trường. Hậu quả là một cấu trúc xã hội mới, nơi các nhóm người có khả năng thích nghi và làm chủ công nghệ sẽ tiến nhanh, trong khi những nhóm yếu thế bị bỏ lại phía sau, tạo ra những đứt gãy sâu sắc trong thị trường lao động và đời sống xã hội.

Dù vậy, Cohen không cực đoan. Ông tin rằng công nghệ có thể trở thành công cụ hỗ trợ con người nếu được kiểm soát bằng cơ chế minh bạch và nền tảng đạo đức. Theo ông, một xã hội số lý tưởng là nơi mọi người đều có cơ hội tiếp cận tri thức, nơi công nghệ giúp khuếch đại tiếng nói của cá nhân thay vì lấn át họ. Nhưng để đạt được điều đó, chúng ta cần hiểu rõ cách công nghệ vận hành và có đủ nhận thức để không trở thành sản phẩm của chính nó.

Cuốn sách đặt ra nhiều câu hỏi buộc người đọc phải tự vấn: Liệu chúng ta còn là chủ thể trong đời sống số hay đã trở thành phần mềm mở rộng của các nền tảng? Liệu sự lựa chọn của chúng ta có thực sự là lựa chọn, khi chúng đã được lập trình từ trước? Và liệu những giá trị nhân văn có thể tồn tại trong một thế giới nơi hiệu suất, thuật toán và dữ liệu lên ngôi?

Với văn phong rõ ràng, súc tích và hệ thống lập luận chặt chẽ, Homo Numericus là một cuốn sách mang lại trải nghiệm vừa trí tuệ vừa thực tiễn. Nó không chỉ dành cho các nhà nghiên cứu, giới công nghệ hay chuyên gia kinh tế mà còn dành cho bất cứ ai đang sống giữa thế giới số và muốn hiểu rõ hơn về vị trí của mình trong đó.

Tại Việt Nam, quá trình chuyển đổi số đang diễn ra nhanh chóng với tốc độ chưa từng có, trải rộng trên mọi lĩnh vực từ hành chính công, y tế, giáo dục đến đời sống văn hóa, truyền thông và thương mại. Chính phủ đã xác định chuyển đổi số là một trong ba trụ cột quan trọng để phát triển đất nước trong giai đoạn tới, bên cạnh phát triển kinh tế xanh và đổi mới sáng tạo. Hàng loạt sáng kiến đã được triển khai, từ định danh điện tử, xây dựng dữ liệu dân cư đến hệ sinh thái số trong giáo dục, y tế, tài chính... Tuy nhiên, bên cạnh các thành tựu kỹ thuật, một khoảng trống đáng lo ngại vẫn tồn tại: thiếu nền tảng lý luận và nhận thức xã hội sâu rộng về những hệ quả của công nghệ đối với đời sống con người, văn hóa và cấu trúc quyền lực.

Trong bối cảnh đó, Homo Numericus xuất hiện như một tài liệu tham khảo không thể thiếu. Nó cung cấp cái nhìn toàn cảnh, nhân văn và tỉnh táo về kỷ nguyên số, đồng thời là lời nhắc nhở rằng chúng ta không thể bước vào thế giới số với tâm thế thụ động. Công nghệ không phải là định mệnh. Con người vẫn có thể giữ vai trò trung tâm, nếu đủ tỉnh táo để hiểu rõ những gì đang vận hành quanh mình.

Tiểu Vũ