Hoàn thiện chính sách, pháp luật, nâng cao hiệu quả trợ giúp pháp lý

Chính sách nhân văn nhưng còn nhiều thách thức

Trợ giúp pháp lý (TGPL) là chính sách nhân văn, tiến bộ của Đảng và Nhà nước ta, thể hiện bản chất tốt đẹp của chế độ xã hội chủ nghĩa, nhằm bảo đảm quyền con người, quyền công dân, giúp người nghèo, người yếu thế, người có hoàn cảnh đặc biệt được tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật.

Từ khi Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 được ban hành, cùng với đó, hệ thống văn bản quy phạm pháp luật ngày càng hoàn thiện, công tác TGPL đã có bước phát triển mạnh mẽ cả về quy mô, chất lượng và hiệu quả; tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác TGPL ngày càng thực chất. Nhiều văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến TGPL như: Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Phòng, chống bạo lực gia đình, Luật Tư pháp người chưa thành niên… cùng các Chương trình mục tiêu quốc gia về nông thôn mới, giảm nghèo bền vững, phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đã góp phần hiện thực và cụ thể hóa các chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước cũng như các cam kết quốc tế của Việt Nam về bảo đảm quyền con người, quyền công dân, quyền tiếp cận công lý, đặc biệt là nhóm người yếu thế, đồng bào ở vùng dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa.

Theo Phó Cục trưởng Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý (Bộ Tư pháp) Vũ Thị Hường, tính đến ngày 31/12/2024, cả nước có 63 Trung tâm TGPL Nhà nước và 97 chi nhánh trực thuộc Trung tâm; sau sáp nhập có 53 Trung tâm TGPL nhà nước và 83 chi nhánh. Số lượng người thực hiện TGPL khoảng 1.440 người, trong đó, trên 710 trợ giúp viên pháp lý, trên 700 luật sư và 22 cộng tác viên ký hợp đồng với Trung tâm; trên 460 luật sư, tư vấn viên của các tổ chức đăng ký tham gia.

Số lượng và chất lượng vụ việc TGPL được kiểm soát chặt chẽ, từng bước bảo đảm sự hài lòng của người dân đối với chất lượng dịch vụ pháp lý do các tổ chức TGPL thực hiện; góp phần giúp người nghèo, người có công với cách mạng và các nhóm người “dễ bị tổn thương” tiếp cận công lý, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình.

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, thực tiễn triển khai hoạt động TGPL vẫn còn nhiều khó khăn, thách thức. Nguồn ngân sách dành cho TGPL tuy được cải thiện nhưng vẫn chưa đáp ứng nhu cầu thực tế. Nhiều Trung tâm TGPL nhà nước gặp khó khăn về cơ sở vật chất, phương tiện di chuyển, nhất là ở miền núi hoặc hải đảo. Việc thiếu trang thiết bị và kinh phí khiến việc tiếp cận người dân, đặc biệt là người dân tộc thiểu số hoặc người sống ở vùng sâu, vùng xa trở nên khó khăn. Trong khi đó, lực lượng trợ giúp viên pháp lý ở nhiều địa phương thiếu về số lượng nhưng lại phải gánh khối lượng công việc lớn. Thu nhập và chế độ đãi ngộ chưa tương xứng khiến các đơn vị khó thu hút nguồn nhân lực trẻ và có chuyên môn.

Hiện nay, lực lượng chủ yếu tham gia TGPL là các luật sư, nhưng một bộ phận luật sư ký hợp đồng TGPL chưa thực sự dành nhiều thời gian cho công tác này, phần vì áp lực công việc riêng, phần vì mức hỗ trợ còn thấp. Đặc biệt, chưa có đầy đủ cơ chế đánh giá độc lập, khách quan để theo dõi chất lượng vụ việc, nên khó nhận diện chính xác hiệu quả cũng như hạn chế, bất cập trong quá trình thực hiện TGPL.

Cần xây dựng bộ tiêu chí đánh giá chất lượng TGPL

Nhằm khắc phục những tồn tại, hạn chế nêu trên, hướng tới hoàn thiện chính sách, pháp luật về TGPL thân thiện và hiệu quả, thiết nghĩ cần phải đẩy mạnh việc nâng cao chất lượng công tác TGPL, nhất là những vụ viêc tham gia tố tụng; cải cách thủ tục, tăng tính thân thiện và linh hoạt. Để làm được điều này, cần xây dựng đội ngũ thực hiện công tác TGPL có kỹ năng, chuyên môn. Song song với đó, cơ quan chức năng cần xây dựng bộ tiêu chí đánh giá chất lượng vụ việc TGPL theo hướng kết hợp giữa định tính và định lượng.

Nhiều ý kiến cho rằng, việc các cơ quan chức năng xây dựng một bộ tiêu chí đầy đủ để đánh giá chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý (TGPL) theo hướng kết hợp giữa định tính và định lượng là yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh hoạt động TGPL ngày càng đa dạng và phức tạp. Theo đó, những tiêu chí như tiến độ giải quyết vấn đề cho người dân, mức độ hài lòng của người được trợ giúp, hay tính hiệu quả và bền vững của kết quả TGPL sẽ phản ánh chính xác hơn năng lực và trách nhiệm của đội ngũ thực hiện.

Nếu hệ thống đánh giá này được triển khai, một mặt, sẽ góp phần nâng cao trách nhiệm nghề nghiệp của người làm công tác TGPL; mặt khác, việc có một cơ chế đánh giá minh bạch, khoa học sẽ giúp tăng cường uy tín của hoạt động TGPL trong mắt người dân, tạo dựng niềm tin để họ mạnh dạn tìm đến khi gặp khó khăn pháp lý. Cùng với đó, cần tăng cường giám sát độc lập thông qua các tổ chức chính trị- xã hội, đoàn luật sư hoặc các tổ chức đánh giá bên ngoài để bảo đảm tính khách quan. Đây cũng là bước quan trọng để hướng tới một hệ thống TGPL chuyên nghiệp, hiệu quả và lấy người dân làm trung tâm.

Ngoài ra, nguồn lực ngân sách dành cho hoạt động trợ giúp pháp lý (TGPL) cần được tăng cường một cách có trọng tâm, ưu tiên cho những địa bàn còn nhiều khó khăn và khu vực có đông đồng bào dân tộc thiểu số. Về đào tạo, các chương trình bồi dưỡng cần tập trung vào những nhóm kỹ năng thiết thực như: kỹ năng làm việc với đối tượng yếu thế, kỹ năng tranh tụng, kiến thức tâm lý học, am hiểu tiếng nói và phong tục địa phương. Những mô hình cộng tác viên pháp lý tại cơ sở, nhất là những người am hiểu ngôn ngữ dân tộc thiểu số, cũng nên được mở rộng để hỗ trợ việc tiếp cận và kết nối thông tin ban đầu cho người dân.

Công tác truyền thông về TGPL cần gắn liền với các vùng, miền và phù hợp với đặc thù văn hóa, trình độ dân trí ở từng địa phương. Bên cạnh các kênh truyền thống, cần tận dụng mạng xã hội, ứng dụng hệ thống loa truyền thanh, hay các mô hình như “Phiên chợ pháp lý”, “Ngày pháp luật vùng cao”… để đưa thông tin pháp luật đến gần dân hơn.

Một chính sách TGPL hiệu quả sẽ giúp bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người yếu thế, góp phần xây dựng một xã hội công bằng, minh bạch và nhân văn. Do đó, để hoạt động TGPL thực sự trở thành điểm tựa pháp lý tin cậy cho người dân, cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách, bảo đảm nguồn lực, nâng cao chất lượng đội ngũ và xây dựng được hệ thống đánh giá minh bạch, khách quan… Khi những giải pháp này được triển khai đồng bộ, công tác TGPL sẽ ngày càng chuyên nghiệp, hiệu quả và thực chất hơn, qua đó góp phần củng cố niềm tin của người dân vào chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước.

Khánh Chi