Cây đa đường Nguyễn Du - Biểu tượng văn hóa và ký ức của phố núi Pleiku

Cây đa cổ thu đường Nguyễn Du. Ảnh: Hà Duy

Cây đa cổ thụ này từng là đề tài gây tranh luận trong cộng đồng dân cư và giới chuyên môn. Nhiều người từng cho rằng đây là cây si hoặc cây sanh - những loài cây có hình dáng tương tự, với tán rộng và rễ phụ buông dài. Tuy nhiên, theo kết quả nghiên cứu trong đề tài “Cây xanh đô thị ở thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai” (năm 2010) của PGS.TS Nguyễn Danh (Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật tỉnh Gia Lai) và ThS. Phan Thị Thanh Thủy (Đại học Khoa học - Đại học Huế), cây này được xác định là cây đa xoan, tên khoa học Ficus benghalensis L. - loài thực vật thuộc họ Dâu tằm (Moraceae), có nguồn gốc từ vùng Bengal (Ấn Độ) và phổ biến ở Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam.

Cây đa xoan thuộc chi Ficus - cùng họ với cây si (Ficus macrocarpa) và cây sanh (Ficus benjamina) nên có nhiều đặc điểm hình thái tương đồng. Tuy vậy, cây đa xoan nổi bật với lá lớn hình bầu dục, mặt lá xanh sáng, gân nổi rõ, tán rất rộng và bộ rễ phụ mọc từ cành buông thẳng xuống gốc - những đặc điểm mà cây cổ thụ trên đường Nguyễn Du thể hiện rõ nét.

Cây đa đường Nguyễn Du có tuổi đời ước tính trên 100 năm, đường kính gốc hơn 3 mét, được xem là cây lâu năm nhất trong khu vực đô thị Pleiku. Cây không chỉ có giá trị sinh học, mà còn là một phần linh hồn của con phố.

Từ thời Pháp thuộc, cây đã hiện diện như một nhân chứng lặng thầm. Trong kháng chiến chống Mỹ, cây từng chứng kiến bom đạn sát bên - nhà cửa đổ sập, nhưng gốc đa vẫn vững chãi, chỉ những tán lá bị cháy sém. Sau ngày đất nước thống nhất, dưới tán cây ấy là bao thế hệ học sinh tụ tập học bài, người bán hàng nghỉ trưa, cụ già ngồi đọc báo và kể chuyện cho cháu.

Người Việt xưa từng có câu: “Thần cây đa, ma cây gạo”, phản ánh một quan niệm nhân sinh sâu sắc của văn hóa Á Đông. Gốc đa thường được chọn làm nơi dựng miếu thờ, tổ chức lễ hội, hội họp dân làng. Bóng đa không chỉ che mát thể xác, mà còn an ủi tâm hồn. Ở đâu có cây đa, ở đó có sự yên bình, có ký ức cộng đồng gắn bó và tri ân.

Từ góc độ sinh học, cây đa Nguyễn Du là cá thể quý bởi khả năng sinh tồn bền bỉ trong lòng đô thị hiện đại. Bao lần vỉa hè được nâng cấp, dây điện thay mới, nhưng gốc đa vẫn đứng đó - kiêu hãnh và lặng lẽ như một tiền nhân, chứng kiến bao đổi thay.

Từ góc độ văn hóa, cây là nhân chứng sống cho cả trăm năm lịch sử Pleiku - từ thời là đồn binh dưới ách thực dân cho đến khi vươn mình trở thành đô thị trung tâm của Bắc Tây Nguyên.

Từ góc độ tinh thần, cây đa là nơi trú ngụ của ký ức. Người phố núi xa quê nhớ về con đường Nguyễn Du rợp bóng, với cây đa đứng đó như người bạn cũ. Người đi học nhớ nơi từng trú nắng, người già nhớ những buổi chiều thong dong tản bộ dưới tán đa, và biết bao đôi lứa từng ước hẹn bên gốc cây. Cây đa không chỉ đứng trong thành phố, mà còn đứng trong tâm tưởng của người dân Pleiku.

Cây đa đường Nguyễn Du hiện nay đang phục hồi sau cắt, tỉa cành. Ảnh: Xuân Hiền

Đáng tiếc, trong những năm gần đây, một số hoạt động quản lý cây xanh đô thị đã thực hiện việc cắt tỉa quá mức, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức sống của cây - trong đó có cây đa đường Nguyễn Du. “Cụ đa” sau khi bị cắt trụi khiến người dân không khỏi xót xa. Tuy nhiên, với bản năng sinh tồn mãnh liệt, hy vọng một ngày không xa, cây sẽ lại hồi sinh, tiếp tục che bóng mát cho phố núi.

Giữa vòng quay đô thị hóa, việc giữ gìn những cây cổ thụ như cây đa đường Nguyễn Du không chỉ là bảo vệ sinh học, mà còn là gìn giữ ký ức, giữ lấy căn tính văn hóa đô thị. Cây đa ấy che mát không gian, nhưng cũng chở che những giá trị thiêng liêng đã ăn sâu trong tâm thức con người nơi đây.

Giữa hiện đại và biến động, cây đa vẫn đứng đó như một biểu tượng của cội nguồn, là nơi gắn kết quá khứ với hiện tại, con người với thiên nhiên, và cá thể với cộng đồng.

Xuân Hiển