Bài 1: Nguy cơ tranh chấp từ chuyện hồi tố ưu đãi về giá điện

Sau khi thanh tra Chính phủ (TTCP) có kết luận ngày 28/4/2023 về những sai phạm trong việc chấp hành chính sách, pháp luật trong quản lý, thực hiện quy hoạch và đầu tư xây dựng các công trình điện theo Quy hoạch điện VII và Quy hoạch điện VII điều chỉnh… vụ án “Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ; thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng” xảy ra tại Bộ Công Thương và các tỉnh, thành phố đã được các cơ quan tố tụng điều tra, truy tố và đưa ra xét xử. Nhưng hệ lụy để lại là sự căng thẳng của hàng trăm nhà máy điện sạch với bên mua điện và cơ quan chức năng.

Dự án điện mặt trời kết hợp điện gió ở khu vực miền Trung.

Mâu thuẫn giữa các nhà đầu tư dự án điện năng lượng tái tạo (NLTT) và bên mua điện bắt nguồn từ một nội dung trong kết luận, trong đó TTCP đã nêu rõ: "Trách nhiệm đối với những khuyết điểm, vi phạm công nhận ngày vận hành thương mại (COD) và mua điện từ các nhà máy điện mặt trời, điện gió theo giá cố định đang áp dụng thuộc về các chủ đầu tư dự án, Công ty Mua bán điện và Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN)". Căn cứ để TTCP đưa ra yêu cầu trên là do Luật Xây dựng và các văn bản pháp quy đã quy định các công trình năng lượng từ cấp III trở lên sẽ buộc phải thực hiện kiểm tra kết quả nghiệm thu (KQNT).

Trong khi đó, theo báo cáo của EVN với Bộ Công Thương vào ngày 12/4 vừa qua thì đã có đến 173 dự án, thành phần dự án điện NLTT chưa được chấp thuận KQNT của cơ quan Nhà nước tại thời điểm COD. Trong số này, Công ty Mua bán điện đã trực tiếp làm việc với 159 dự án, thành phần dự án có văn bản chấp thuận KQNT sau ngày COD.

Riêng 14 dự án, thành phần dự án chưa có văn bản chấp thuận KQNT không tham gia làm việc, hiện EVN đã tạm dừng thanh toán tiền mua điện. Đến nay trong số 159 nhà máy, thành phần nhà máy chưa được chấp thuận KQNT đã có 39 đơn vị lên tiếng cho rằng đã có văn bản đề nghị cơ quan thẩm quyền xuống kiểm tra, chấp nhận KQNT trước ngày COD nhưng yêu cầu này trước đó nhưng không được đáp ứng.

Về thanh toán tiền mua điện cho các nhà máy, EVN thông tin rằng, từ tháng 1 vừa qua đã có 25 dự án, thành phần dự án điện mặt trời mặt đất với tổng công suất 1.278 MWp đang được thanh toán theo giá 9,35cent/kWh, tương đương với 2.231 đồng/kWh sẽ được tạm thanh toán theo giá 7,09cent/kWh, tương đương với 1.692 đồng/kWh.

Có 93 nhà máy điện mặt trời với tổng công suất 7.257 MWp đang được hưởng giá ưu đãi của giai đoạn 1 và 2 sẽ được thanh toán theo giá trần chuyển tiếp ở mức không quá 1.184,9 đồng/kWh. Cùng lúc, 14 dự án, thành phần dự án điện gió với tổng công suất 649 MW đang thanh toán theo giá ưu đãi cũng sẽ được thanh toán theo giá trần chuyển tiếp ở mức giảm mạnh.

Đối với các dự án điện NLTT chưa có văn bản chấp thuận KQNT, EVN sẽ tạm thanh toán theo mức giá chi phí vận hành và bảo trì theo ý kiến của Bộ Công Thương vào ngày 13/3. Như vậy, với mức thanh toán này, các dự án điện NLTT sẽ sụt giảm nguồn thu từ 24-47% so với giá trong hợp đồng mua bán điện đã ký trước đó.

Để có căn cứ thực hiện, EVN kiến nghị rằng đối với 39 dự án, thành phần dự án chủ đầu tư đã có báo cáo đề nghị cơ quan thẩm quyền xuống kiểm tra, chấp thuận KQNT trước ngày COD, Bộ Công Thương xem xét, xác minh như ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Thường trực Chính phủ Nguyễn Hòa Bình vào ngày 10/3 cũng như hướng dẫn EVN việc thanh toán đối với các nhà máy này. EVN cũng đề nghị Bộ Công Thương sớm tổ chức cuộc họp với các bộ ngành liên quan để báo cáo Thủ tướng Chính phủ phương án giá điện mới áp dụng cho các dự án trên làm cơ sở để EVN thực hiện.

Tuy nhiên, chủ trương trên của EVN khi được Công ty Mua bán điện đưa ra đã vấp phải sự phản ứng rất mạnh từ các nhà đầu tư dự án điện NLTT. Ngày 16/5 vừa qua, Hiệp hội điện gió và mặt trời Bình Thuận cùng 16 nhà đầu tư nước ngoài và 27 doanh nghiệp trong nước đã tiếp tục đồng loạt kiến nghị khẩn cấp gửi đến nhiều cơ quan Trung ương về duy trì giá bán điện ưu đãi cho các dự án điện NLTT theo hợp đồng mua bán điện đã ký.

Các nhà đầu tư, các định chế tài chính cấp vốn, các bên liên quan và đại diện nhà máy điện gió, điện mặt trời bày tỏ bức xúc về phương thức xử lý đối với 173 dự án với tổng vốn đầu tư lên đến hơn 13 tỷ USD, trong đó dự án có vốn đầu tư nước ngoài khoảng 4 tỷ USD. Bởi những dự án này đã có COD trước hoặc trong năm 2021 nhưng chưa có văn bản chấp thuận KQNT tại thời điểm COD.

Các nhà đầu tư cho biết, tổng công suất phát các dự án điện NLTT của nhà đầu tư nước ngoài lên đến hơn 3,6 GWp diện mặt trời và 160MWp điện gió; công suất nguồn của các nhà máy của doanh nghiệp trong nước cũng là con số rất lớn.

Trước đó, ngày 5/3 đại diện cho 48 dự án điện NLTT cũng đã có kiến nghị gửi đến EVN, Công ty Mua bán điện và cơ quan chức năng. Nhà đầu tư cho rằng, hành động đơn phương dù là tạm giữ một phần tiền thanh toán mua bán điện, hồi tố ngày COD và giá điện theo cơ chế giá ưu đãi hoặc buộc nhà đầu tư ký kết thỏa thuận sửa đổi các hợp đồng mua bán điện đã ký đều sẽ vi phạm nghiêm trọng quyền lợi hợp pháp của nhà đầu tư. Nhất là khi các dự án điện NLTT chưa được chấp thuận nghiệm thu vào thời điểm COD trong giai đoạn trên không phải là dự án điện “không đáp ứng đầy đủ các điều kiện được hưởng giá ưu đãi” theo các quy định có hiệu lực vào thời điểm đó.

Các nhà đầu tư cho biết, doanh thu từ việc bán điện là nguồn duy nhất giúp duy trì hoạt động của các nhà máy điện, hoàn thành nghĩa vụ thuế, thanh toán nợ gốc và lãi vay cho các ngân hàng cũng như các tổ chức cho vay trong nước và quốc tế, chi trả tiền lương và phúc lợi cho các nhà thầu, cho người lao động. Việc đảm bảo dòng tiền ổn định không chỉ quan trọng đối với sự tồn tại của các dự án mà còn là yếu tố then chốt để duy trì cam kết với các đối tác.

Do đó việc Công ty Mua bán điện đơn phương giữ lại một phần thanh toán tiền điện thông qua việc tạm thời áp dụng mức giá ưu đãi thấp hơn đáng kể so với mức giá bán điện ưu đãi ghi trong hợp đồng mua bán điện đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến dòng tiền của các nhà đầu tư, đe dọa trực tiếp đến sự ổn định và tính khả thi của các dự án điện NLTT.

Các nhà đầu tư còn cho rằng, việc làm này trái với nguyên tắc được quy định tại Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 4/5/2025 và mâu thuẫn với các nguyên tắc được quy định tại Nghị quyết số 233/NQ-CP ngày 7/12/2024 về tháo gỡ khó khăn, vướng mắc cho các dự án diện NLTT.

Theo EVN, những vấn đề vướng mắc về pháp lý trên là ý kiến của hầu hết các chủ đầu tư đã ký biên bản họp với Công ty Mua bán điện. Đồng thời EVN cũng đã nhận được nhiều văn bản kiến nghị của chủ đầu tư, của tổ chức tài chính và hiệp hội, như thư của ADB vào tháng 1, thư của 28 nhà đầu tư trong và ngoài nước vào ngày 5/3, thư của Đại sức quán Hàn Quốc vào ngày 23/4, thư của Hiệp hội các doanh nghiệp Hàn Quốc ngày 14/5, hiệp hội doanh nghiệp Thái Lan ngày 25/4…

“Để thực hiện nghiệm thu công trình, một số nhà máy điện NLTT đã có văn bản đề nghị Bộ Công Thương hoặc Sở Công Thương kiểm tra kết quả nghiệm thu công trình trước ngày COD. Nhưng vì các lý do khách quan như dịch bệnh, các cơ quan này không thể đi kiểm tra, dẫn đến văn bản chấp thuận kết quả nghiệm thu được ban hành sau ngày COD”, đại diện EVN thông tin.

Trong báo cáo với Bộ Công Thương vào ngày 22/5 về ý kiến của nhà đầu tư đối với phần tài chính, EVN cũng đã ghi rõ thực tế chi phí đầu tư và chi phí liên quan tại thời điểm làm dự án để được hưởng giá bán điện ưu đãi, đặc biệt là chi phí thiết bị, giải phóng mặt bằng, nhân công.. rất cao, các chủ đầu tư đều sử dụng vốn vay ngân hàng trong nước và nước ngoài.

Do đó việc thanh toán giảm doanh thu theo phương án đã được EVN báo cáo Bộ Công Thương vào ngày 12/4 sẽ ảnh hưởng lớn đến tài chính dự án, khiến chủ đầu tư vi phạm cam kết với ngân hàng, cổ đông và nhà thầu. Nguy cơ ngân hàng thu hồi vốn là không thể tránh khỏi… Từ thực tế trên EVN đưa ra khuyến cáo rằng rủi ro về khiếu kiện, tranh chấp gồm cả khiếu kiện quốc tế hoàn toàn có thể xảy ra ở quy mô lớn.

Bảo Sơn