5 nguyên nhân chính gây thiếu cân và giải pháp khắc phục bằng dinh dưỡng

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), một người trưởng thành được coi là gầy hoặc thiếu cân khi Chỉ số khối cơ thể (BMI) dưới 18,5. Tình trạng này có thể dẫn đến suy giảm miễn dịch, dễ mắc bệnh và thiếu năng lượng trường diễn.

Thiếu cân không đơn thuần là do "ăn ít", mà thường là sự kết hợp của nhiều yếu tố. Dưới đây là 5 nguyên nhân chính gây thiếu cân và các giải pháp dinh dưỡng cơ bản để khắc phục.

1. 5 nguyên nhân chủ yếu dẫn đến thiếu cân

Thiếu cân có thể xuất phát từ sự mất cân bằng giữa năng lượng nạp vào và năng lượng tiêu hao, hoặc do cơ thể không thể hấp thu dưỡng chất hiệu quả.

1.1. Nguyên nhân do ăn uống - năng lượng vào không đủ

Đây là nguyên nhân phổ biến nhất. Dù không muốn nhưng nhiều người vô tình nạp vào cơ thể lượng calo không đủ để đáp ứng nhu cầu hàng ngày.

Ăn uống không đủ calo: Chế độ ăn quá kiêng khem, không đa dạng thực phẩm.
Thiếu chất quan trọng: Đặc biệt là thiếu chất đạm (protein) và chất béo - hai nhóm chất cung cấp năng lượng và vật chất xây dựng cơ thể quan trọng.
Lối sống bận rộn: Thường xuyên bỏ bữa, ăn uống thất thường, khiến cơ thể bị thiếu hụt năng lượng kéo dài.
Kén ăn/Rối loạn hành vi ăn uống: Như biếng ăn tâm thần (anorexia nervosa) cần được thăm khám tâm lý và dinh dưỡng chuyên sâu.

1.2. Nguyên nhân do tiêu hóa - hấp thu kém

Một số người ăn uống đủ nhưng vẫn bị thiếu cân.

Dù ăn uống đủ nhưng nếu cơ thể không tiêu hóa và hấp thu được dưỡng chất thì vẫn dẫn đến thiếu cân.

Bệnh đường tiêu hóa: Các bệnh như Hội chứng ruột kích thích (IBS), viêm loét dạ dày – tá tràng, bệnh celiac (dị ứng gluten), hoặc viêm ruột (Crohn, viêm loét đại tràng) làm giảm khả năng hấp thu của niêm mạc ruột.
Thiếu enzyme tiêu hóa: Cơ thể không đủ enzyme cần thiết để cắt nhỏ thức ăn, hoặc rối loạn vi sinh đường ruột khiến quá trình tiêu hóa bị ảnh hưởng.

1.3. Nguyên nhân do bệnh lý nền

Một số bệnh lý làm tăng quá trình chuyển hóa, khiến cơ thể tiêu hao năng lượng nhiều hơn bình thường hoặc gây chán ăn, thiếu cân, suy kiệt.

Cường giáp: Tuyến giáp hoạt động quá mức làm tăng tốc độ trao đổi chất cơ bản, dẫn đến cơ thể đốt cháy calo nhanh hơn.
Đái tháo đường không kiểm soát: Mất glucose qua nước tiểu, cơ thể không sử dụng được năng lượng hiệu quả.
Nhiễm trùng mạn tính hoặc ung thư: Gây tăng tiêu hao năng lượng và làm cơ thể suy kiệt nhanh chóng.
Suy dinh dưỡng sau bệnh nặng: Sau các đợt viêm phổi, phẫu thuật hoặc bệnh nặng, cơ thể cần thời gian và dinh dưỡng đặc biệt để phục hồi.

1.4. Nguyên nhân do tâm thần - tâm lý dẫn đến thiếu cân

Tình trạng sức khỏe tinh thần có mối liên hệ chặt chẽ với thói quen ăn uống và cân nặng.

Trầm cảm, lo âu, stress mạn tính: Căng thẳng thần kinh kéo dài có thể gây ức chế cảm giác thèm ăn, dẫn đến ăn ít và giảm cân.
Rối loạn ăn uống: Các rối loạn như chán ăn tâm lý... là những vấn đề nghiêm trọng cần sự can thiệp y tế và tâm lý.

1.5. Yếu tố di truyền - cơ địa

Một số ít người có thể khó tăng cân do yếu tố bẩm sinh.

Cơ địa chuyển hóa cao: Cơ thể có xu hướng đốt cháy calo nhanh hơn mức trung bình, dù ăn uống đầy đủ.
Tiền sử gia đình: Gia đình có nhiều người gầy bẩm sinh.

2. Một số giải pháp khắc phục bằng dinh dưỡng

Để tăng cân một cách khoa học và bền vững, bạn cần tập trung vào việc tăng cường năng lượng (calo) nạp vào một cách lành mạnh, đồng thời hỗ trợ tối đa cho hệ tiêu hóa.

2.1. Tăng cường calo một cách thông minh

Mục tiêu là tạo ra sự thặng dư calo (năng lượng nạp vào > năng lượng tiêu hao).

Ăn đủ 3 bữa chính và 2-3 bữa phụ: Chia nhỏ bữa ăn giúp cơ thể hấp thu tốt hơn và không tạo cảm giác quá no, tránh bỏ bữa.
Ưu tiên thực phẩm giàu năng lượng: Bổ sung các loại hạt (hạnh nhân, óc chó, macca), bơ, dầu ô liu, phô mai, sữa nguyên kem vào chế độ ăn.
Tăng chất đạm (protein): Protein là nguyên liệu xây dựng cơ bắp, giúp tăng cân khỏe mạnh thay vì chỉ tăng mỡ. Nên ăn nhiều thịt nạc, cá, trứng, sữa, đậu nành.
Chọn chất béo tốt: Không nên sợ chất béo, hãy chọn chất béo không bão hòa đơn và đa có trong quả bơ, dầu cá, dầu thực vật... giúp tăng mật độ năng lượng của bữa ăn.

2.2. Cải thiện sức khỏe tiêu hóa

Hệ tiêu hóa khỏe mạnh là chìa khóa để hấp thu tối đa dưỡng chất.

Bổ sung chất xơ: Ăn nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt để hỗ trợ nhu động ruột và tạo môi trường tốt cho lợi khuẩn.
Sử dụng probiotics và prebiotics: Các thực phẩm lên men tự nhiên (sữa chua, kim chi) hoặc thực phẩm bổ sung chứa lợi khuẩn (probiotics) và chất xơ nuôi lợi khuẩn (prebiotics) giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột, cải thiện hấp thu.
Ăn chậm, nhai kỹ: Giúp thức ăn được nghiền nhỏ, giảm gánh nặng cho dạ dày và ruột, hỗ trợ quá trình tiêu hóa và hấp thu ngay từ khoang miệng.
Tránh thực phẩm gây kích ứng: Nếu mắc bệnh tiêu hóa (IBS, Celiac), cần hạn chế các thực phẩm gây kích ứng theo lời khuyên của bác sĩ/chuyên gia dinh dưỡng.

Những người gầy nên đi khám bác sĩ đa khoa hoặc bác sĩ nội tổng quát để loại trừ các nguyên nhân phổ biến gây thiếu cân.

2.3. Can thiệp dinh dưỡng chuyên biệt theo bệnh nền

Xây dựng kế hoạch ăn uống phù hợp với bệnh lý nền như: Kiểm soát natri trong suy tim, giới hạn protein/kali/phospho trong suy thận, dinh dưỡng cao năng lượng/protein trong ung thư…
Giảm tác động của quá trình dị hóa: Tăng cường protein và năng lượng để chống lại sự mất cơ (sarcopenia) do bệnh lý.
Điều trị triệu chứng: Điều trị các triệu chứng gây cản trở ăn uống như buồn nôn, đau, khô miệng, hoặc táo bón...
Phối hợp đường nuôi dưỡng: Trong trường hợp suy dinh dưỡng nặng do bệnh lý cấp tính, có thể cần đến nuôi ăn qua ống thông hoặc truyền tĩnh mạch theo chỉ định của nhân viên y tế.

2.4. Can thiệp tâm lý và hỗ trợ ăn uống

Hỗ trợ tâm lý: Khuyến khích tư vấn tâm lý, điều trị trầm cảm hoặc lo âu.
Tạo môi trường ăn uống vui vẻ, tích cực: Ăn uống cùng gia đình/bạn bè, tạo không khí vui vẻ, thoải mái trong bữa ăn.
Chăm sóc người lớn tuổi: Đối với người bệnh sa sút trí tuệ, cần sự hỗ trợ kiên nhẫn khi ăn, gợi ý thức ăn, và đảm bảo môi trường ăn uống không bị phân tâm.
Tăng cường hoạt động thể chất nhẹ nhàng: Giúp cải thiện tâm trạng và kích thích cảm giác thèm ăn. Các bài tập kháng lực (tạ, dây kháng lực) giúp kích thích cơ bắp phát triển, đảm bảo phần cân nặng tăng thêm chủ yếu là khối lượng cơ nạc (lean mass) chứ không phải mỡ thừa.
Ngủ sớm, ngủ đủ giấc: Ngủ là thời gian cơ thể phục hồi, sửa chữa và tổng hợp protein. Ngủ đủ giấc rất quan trọng cho việc tăng cân khỏe mạnh.
Quản lý stress bằng các phương pháp thư giãn, thiền, yoga giúp cải thiện sức khỏe tinh thần, từ đó kích thích cảm giác thèm ăn và cải thiện khả năng hấp thu.

2.5. Can thiệp dinh dưỡng tối ưu hóa

Với cơ địa khó tăng cân, chuyển hóa nhanh hoặc có yếu tố gene ảnh hưởng đến hấp thu/sử dụng chất dinh dưỡng cần có sự can thiệp dinh dưỡng tối ưu hóa dưới sự tư vấn và giám sát của chuyên gia dinh dưỡng.

Duy trì dinh dưỡng tối ưu: Đảm bảo lượng calo và protein luôn ở mức cao hơn nhu cầu cơ bản một cách nhất quán và bền vững.
Tập trung vào chất lượng: Ưu tiên các thực phẩm có đậm độ dinh dưỡng cao (nhiều chất dinh dưỡng trong một lượng nhỏ).
Theo dõi chặt chẽ: Theo dõi cân nặng và các chỉ số dinh dưỡng định kỳ để phát hiện sớm bất kỳ sự thay đổi và điều chỉnh sớm nhất.
Bổ sung cá thể hóa: Bổ sung các vi chất có thể bị thiếu hụt do đặc điểm cơ địa (ví dụ: vitamin D, Kẽm…) dựa trên xét nghiệm máu và khuyến nghị của chuyên gia.

PGS.TS. BS. Nguyễn Trọng Hưng