Thuế quan Mỹ vẽ lại bản đồ thương mại thế giới

Ngày 2/4/2025, được Tổng thống Donald Trump gọi là "Ngày Giải phóng", đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách thương mại Mỹ. Với một tấm bảng đầy những con số được ông cho là minh chứng cho sự bất công của thế giới đối với Mỹ, người đứng đầu Nhà Trắng tuyên bố chấm dứt kỷ nguyên thương mại tự do, mở đường cho việc áp dụng rộng rãi các mức thuế quan lên đến hàng trăm phần trăm, nhắm vào hầu hết hàng nhập khẩu vào Mỹ từ nhiều nước trên thế giới.

Những biện pháp thuế quan chưa từng có của Tổng thống Trump khiến thị trường chứng khoán chao đảo, các đồng minh lo ngại, với một số nhà kinh tế như Torsten Slok từ Công ty Apollo Global Management dự báo xác suất suy thoái kinh tế do thuế quan có thể lên tới 90%. Thế giới nín thở chờ đợi một cơn bão kinh tế toàn cầu như những gì đã diễn ra dưới thời Trump 1.0.

Có “thảm họa” như dự đoán?

Thế nhưng, 6 tháng sau, bức tranh thực tế lại khác xa. Kinh tế Mỹ vẫn đạt mức tăng trưởng 3,8% theo tốc độ hàng năm trong quý II năm nay và mức tương tự cho quý III, theo dự báo từ chi nhánh Atlanta của Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (Fed). Người tiêu dùng vẫn chi tiêu, DN vẫn đầu tư, và thị trường chứng khoán vẫn bùng nổ. Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) thậm chí nâng dự báo tăng trưởng toàn cầu lên 3,2% trong tháng 9, cao hơn mức 2,9% so với cách đây 3 tháng.

Không có lạm phát phi mã tại Mỹ, dù giá các hàng hóa bền vững như thiết bị gia dụng và ô tô tăng hơn 3% hàng năm, nhanh nhất kể từ đầu thập niên 1990, nếu bỏ qua khoảng thời gian đại dịch Covid-19. Tổng thể, thuế quan chỉ góp thêm khoảng 0,3 điểm phần trăm vào lạm phát, theo ước tính từ tạp chí The Economist.

Lý do chính nằm ở sự "mềm mại" bất ngờ từ những chính sách của Tổng thống Trump. Mức thuế trung bình của Mỹ được dự báo chạm 30% vào tháng 4, nhưng đến nay chỉ còn khoảng 18%. Với Trung Quốc, ông Trump đe dọa áp thuế lên tới 145%, song đến tháng 9 chỉ áp dụng chưa đến 1/3 mức này. Trong khi đó, Hàn Quốc được Mỹ giảm thuế từ 25% xuống chỉ còn 15%. Thậm chí, Lesotho, một quốc gia nhỏ bé ở châu Phi với mặt hàng xuất khẩu chủ lực là quần áo, được "xí xóa" hoàn toàn mức thuế 50% ban đầu.

Loạt thuế quan bảo hộ khổng lồ từ Mỹ đã thúc đẩy sự chuyển dịch sâu sắc trong dòng chảy hàng hóa toàn cầu. Hình minh họa: China Data Lab

Hàng loạt chính sách miễn trừ khác được cấp cho gần nửa số hàng nhập khẩu vào Mỹ, trong đó có toàn bộ mặt hàng điện thoại thông minh và máy tính. Brazil có gần 700 loại hàng như vậy, do đó mức thuế hàng xuất khẩu của nước này vào Mỹ từ 50% được kéo xuống chỉ còn 30%. Tương tự, những mặt hàng thuộc diện “miễn trừ” theo Hiệp định Thương mại tự do mới Mỹ - Mexico - Canada (USMCA) đã kéo mức thuế của Mỹ đối với Canada xuống chỉ khoảng 6%.

Bên cạnh đó, các DN Mỹ đã khéo léo né tránh tác động của thuế quan bằng cách tích trữ một lượng lớn hàng hóa ngay trước khi các mức thuế chính thức có hiệu lực. Đồng thời, việc tuân thủ các quy định hải quan trở nên lỏng lẻo hơn, với tỷ lệ không tuân thủ ước tính khoảng 10 - 15%, và thậm chí cao hơn do sự phức tạp của các quy định mới.

“Vẽ lại” các liên minh thương mại?

Thuế quan của Mỹ không chỉ gây xáo trộn mà còn đang “vẽ lại bản đồ thương mại quốc tế, với nhiều thỏa thuận song phương hơn”, theo nhận định từ Ina Simonovska, giáo sư kinh tế Đại học California cơ sở Davis (Mỹ).

Điều đó được thể hiện qua sự chuyển hướng mạnh mẽ dòng chảy hàng hóa toàn cầu. Xuất khẩu từ Trung Quốc sang Mỹ trong tháng 8 giảm 33%, nhưng tổng thể trên thế giới lại tăng 6% từ tháng 6 - 8, với mức xuất khẩu sang khu vực Đông Nam Á tăng 20%, châu Âu tăng 10% và châu Phi tăng 26% so với cùng kỳ năm ngoái. Thặng dư thương mại đạt mức kỷ lục gần 1,2 nghìn tỷ USD tính từ đầu năm đến nay cho thấy Bắc Kinh đang thành công trong việc đa dạng hóa thị trường xuất khẩu.

Các nước từng là đối tác của Mỹ cũng nhanh chóng tìm kiếm thị trường mới để giảm thâm hụt thương mại. Trong khi Canada nhập khẩu xe từ Mexico nhiều hơn, thì Ấn Độ và Trung Quốc nối lại các đường bay thẳng và trao đổi đất hiếm, chấm dứt quan hệ đóng băng giữa hai nước.

Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) mới đây đã nâng cấp thỏa thuận với Trung Quốc, trong khi Liên minh châu Âu (EU) chính thức ký hiệp định tự do thương mại với Indonesia sau hàng thập kỷ đàm phán, đồng thời thúc đẩy quan hệ thương mại với Australia và khối Mercosur. Thậm chí, một liên minh 14 nước, gồm New Zealand, Singapore, Thụy Sĩ và Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất (UAE), đã ra đời để thúc đẩy thương mại và đầu tư.

"Rõ ràng, có những nỗ lực mới để hình thành liên minh, sâu sắc hóa quan hệ hiện hữu và tạo ra những cái mới", Cecilia Malmström, nghiên cứu viên tại Viện Peterson, khẳng định. Cùng chung quan điểm - GS Simon Evenett từ Viện Phát triển Quản lý Quốc tế (IMD), nhận xét thuế từ quan Mỹ “tạo cú hích cho các cuộc đàm phán đang diễn ra, thậm chí giúp một số vượt vạch đích".

“Bản đồ mới” đồng nghĩa với “công bằng mới”?

Dù vậy, tác động tiêu cực từ chính sách thuế quan vẫn hiện hữu, trong đó rõ nét nhất là ở Mỹ.

Về doanh thu, thuế quan giúp nước này thu về 190 tỷ USD trong 9 tháng đầu 2025, với tổ chức Trung tâm Chính sách Thuế (TPC) dự báo doanh thu có thể lên tới 2,7 nghìn tỷ USD từ 2026 - 2035, với 323 tỷ USD chỉ riêng trong năm 2026. Song, cái giá phải trả là GDP Mỹ dự kiến giảm 0,8% và thu nhập thị trường giảm 1,4% vào năm 2026, tương đương mức tăng thuế trung bình của mỗi hộ gia đình Mỹ sẽ tăng từ 1.300 USD/hộ năm nay lên 1.600 USD/hộ.

Bên cạnh đó, các mức thuế trả đũa từ Trung Quốc, Canada và EU làm GDP Mỹ giảm thêm 0,2%. Các ngành trực tiếp chịu tác động từ thuế quan như sản xuất ô tô, bán dẫn, dược phẩm, đồng và gỗ… đều chịu chi phí sản xuất cao hơn, ảnh hưởng tới lợi nhuận của nhiều tập đoàn lớn như General Motors, Ford hay Intel.

Những chuyển dịch trên bản đồ thương mại thế giới cũng tạo ra nhiều bất công, khi các nền kinh tế lớn được hưởng lợi từ vị thế đàm phán vượt trội, trong khi các nước nhỏ bị đẩy ra rìa. GS Eswar Prasad từ Đại học Cornell (Mỹ) cảnh báo rằng, sự chuyển hướng từ hệ thống quy tắc chung của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) sang các thỏa thuận song phương hoặc khu vực sẽ tạo ra một "thế giới khắc nghiệt hơn" đối với những quốc gia thiếu sức nặng kinh tế.

Chẳng hạn, những cường quốc kinh tế như EU hay Trung Quốc có thể nhanh chóng ký kết các hiệp định lớn để bù đắp thiệt hại từ thuế quan của Mỹ, thậm chí còn tận dụng dòng hàng hóa bị "đẩy lệch" để mở rộng thị phần. Ngược lại, những nền kinh tế mong manh như Timor-Leste, thành viên mới nhất của WTO với dân số chỉ vỏn vẹn 1,4 triệu người và GDP bình quân đầu người khoảng 1.300 USD, đang vật lộn để đa dạng hóa khỏi sự phụ thuộc vào dầu mỏ sang các mặt hàng như cà phê hay trái cây. Sự bất bình đẳng này không chỉ làm sâu sắc thêm khoảng cách giàu nghèo giữa các nước, mà còn đe dọa sự ổn định toàn cầu, khi các nước nhỏ buộc phải chọn giữa việc "bám víu" vào các liên minh lớn hoặc đối mặt với nguy cơ bị cô lập trong một bản đồ thương mại ngày càng phân mảnh.

Do đó, chìa khóa để vượt qua bất ổn trên không phải là dựng thêm rào cản, mà là xây dựng những cầu nối bền vững, đảm bảo rằng bản đồ thương mại toàn cầu không chỉ được vẽ lại, mà còn được vẽ công bằng hơn cho mọi quốc gia.

Việt Anh