Những bài điều tra xuất sắc của báo chí thế giới

Một buổi sáng tháng 5/2021, ngư dân Tobago (quốc đảo Trinidad và Tobago) phát hiện một chiếc thuyền lạ ngoài khơi. Tiến lại gần, họ phát hiện hàng chục xác chết đàn ông đang phân hủy mạnh.

Con thuyền này đã đi từ Mauritania nhằm hướng Châu Âu nhưng cuối cùng lạc vào vùng Caribe. Ảnh: AP.

Một số đồ vật còn vương vãi trên thuyền: quần áo rách, tràng hạt cầu nguyện, chai nước có nhãn mác viết bằng tiếng Ả Rập, một chiếc điện thoại. Tất cả những món đồ này và nhiều thứ khác cung cấp bằng chứng về cuộc hành trình chết chóc này.

Hai năm tìm thông tin về các nạn nhân

Hai phóng viên của hãng tin AP (Mỹ) là Renata Brito và Felipe Dana đã bỏ ra hai năm thực hiện thiên phóng sự điều tra về hành trình, số phận của những con người di cư khốn khổ.

43 người di cư gốc Phi rời Mauritania 135 ngày trước đó, dự định đi thuyền vượt biển đến châu Âu, dọc theo Đại Tây Dương đầy nguy hiểm hướng tới Quần đảo Canary để hy vọng bắt đầu một cuộc sống tốt đẹp hơn. Giống như số phận của nhiều thuyền khác, chiếc thuyền bị lạc đường và dạt vào vùng biển Caribe ở Trung Mỹ. Trong hai năm, Brito và Dana lần theo dấu vết, ghép lại một câu chuyện trải dài ba lục địa Châu Phi, Châu Âu và Châu Mỹ.

Dựa trên các tài liệu của cảnh sát và các cuộc phỏng vấn chuyên gia pháp y, người thân của những người di cư mất tích cách nửa vòng trái đất, hai phóng viên đã xác định tên của hơn 3/4 số người trên thuyền.

“Những người di cư này vô danh khi chết cũng như khi còn sống”, phóng sự điều tra của hai nhà báo AP nhận định về những người đàn ông xấu số và lớn hơn là cuộc khủng hoảng người tị nạn châu Phi lớn. “Nhưng ngay cả hồn ma cũng có gia đình”. Những “con thuyền ma” chở theo niềm hy vọng của dân Châu Phi rời bỏ quê hương, nhưng nhiều người trong số họ đã mất tích trên biển và bị lãng quên. Hai nhà báo Brito và Dana kể một câu chuyện rất cảm động về con người.

Một chiếc áo được tìm thấy trên con thuyền chết chóc. Ảnh: AP.

Sau đây là một vài trích đoạn từ thiên phóng sự điều tra có tựa đề “Phận người trôi dạt (Adrift), AP xuất bản ngày 12/4/2023.

“Rạng sáng 28/5/2021, một chiếc thuyền lạ xuất hiện ở vùng biển Caribe. Khi ngư dân địa phương tiếp cận nó, họ phát hiện ra điều khủng khiếp: Mọi người trên tàu đều đã chết. Con thuyền và những người trên đó đến từ đâu là một bí ẩn. Tuy nhiên, những gì còn lại là manh mối cho câu chuyện của họ.

Tác giả: Renata Brito và Felipe Dana

BELLE GARDEN, Tobago (AP) –Khoảng 6h30 sáng 28/5/2021, cách bãi biển Belle Garden ở đảo Tobago thuộc vùng Caribe vài dặm, một chiếc thuyền hẹp màu xanh trắng trôi dạt về phía chân trời.

Khi nó lắc lư tới lui, cá tụ tập lại ăn những con hà bám vào thân thuyền. Nhìn từ xa, dường như không có ai. Nhưng khi ngư dân đến gần, họ ngửi thấy mùi chết chóc.

Trong lòng thuyền là thi thể đang phân hủy của hàng chục người đàn ông da đen. Không ai biết họ đến từ đâu, điều gì đã đưa họ đến đây, tại sao họ lại ở trên tàu và họ chết như thế nào hoặc tại sao. Không ai biết tên của họ.

Điều rõ ràng bây giờ, nhưng lúc đó thì chưa, là: 135 ngày trước đó, 43 người rời khỏi một thành phố cảng bên kia đại dương ở Châu Phi. Họ đang cố gắng đến Quần đảo Canary của Tây Ban Nha. Nhưng họ không bao giờ đến. Thay vào đó, họ lại kết thúc cuộc đời ở đây, phía bên kia Đại Tây Dương. Họ không phải là những người duy nhất. Cách đó nửa vòng trái đất, gia đình họ đang tìm kiếm họ.

Trong gần hai năm, hãng tin AP đã tập hợp những mảnh ghép từ khắp ba châu lục để khám phá câu chuyện về con thuyền này - và những người cùng nó hành trình từ hy vọng đến cái chết.

Chiếc điện thoại Samsung được tìm thấy trên con thuyền. Ảnh: AP.

Con thuyền đến Tobago được đăng ký tại Mauritania, một quốc gia rộng lớn và hầu hết bị bỏ hoang ở phía tây bắc châu Phi cách đó 4.800 km. Những vật dụng được tìm thấy trên con thuyền, kiểu dáng và màu sắc giống như một chiếc thuyền pirogue điển hình của Mauritania - cho thấy những người thiệt mạng có thể là những người di cư châu Phi đang cố gắng đến châu Âu nhưng bị lạc ở Đại Tây Dương.

Vào năm 2021, ít nhất 7 chiếc thuyền có vẻ như đến từ tây bắc châu Phi dạt vào vùng biển Caribe và Brazil. Tất cả đều mang theo xác chết. Những người di cư này vô danh khi chết cũng như khi còn sống. Nhưng ngay cả ma cũng có gia đình.

Cuộc điều tra của AP bao gồm các cuộc phỏng vấn với hàng chục người thân và bạn bè, các quan chức và chuyên gia pháp y, tham khảo các tài liệu của cảnh sát và xét nghiệm ADN. Người ta phát hiện ra rằng 43 thanh niên từ Mauritania, Mali, Senegal và có thể cả các quốc gia Tây Phi khác đã lên thuyền. AP đã xác định được tên của 33 người trong số họ.

…Danh sách liên lạc được nhà chức trách ở Tobago trích xuất từ một trong các thẻ SIM trên điện thoại trên thuyền có 137 cái tên.

Phóng viên AP đã liệt kê các số điện thoại, hỏi xem chủ số điện thoại có biết ai mất tích không. Một cái tên liên tục xuất hiện: Soulayman Soumare, một tài xế taxi đến từ Selibaby ở miền nam Mauritania, gần biên giới với Mali và Senegal.

Các phóng viên AP đã đến Selibaby, cách thị trấn đánh cá Nouadhibou hai ngày lái xe trên dải đường cắt ngang sa mạc ảm đạm, nói chuyện với hàng chục người thân và bạn bè của Soulayman để kể lại những gì đã xảy ra.

Soulayman đã mất tích một năm trước cùng hàng chục thanh niên khác ở những ngôi làng gần đó. Họ khởi hành từ Nouadhibou trên một chiếc thuyền chở 43 người nhằm hướng Quần đảo Canary vào đêm 12/1/2021. Đó chính là chiếc thuyền mà Alassane Sow (người đã chết trên con thuyền và hai phóng viên AP đã xác định được danh tính) đã lên”.

Những bài điều tra của năm

Trên đây là một trong số những bài điều tra công phu của báo chí thế giới trong năm 2023. Mạng lưới báo chí điều tra toàn cầu (GIJN) hồi tháng 1/2024 đã đưa ra một danh sách những bài báo điều tra xuất sắc khác của báo chí thế giới trong năm 2023.

GIJN đã xem xét nhiều bài báo được xuất bản ở Bangladesh, Trung Quốc, đảo Đài Loan, vùng lãnh thổ Hong Kong, Ấn Độ, Pakistan, Tiểu vùng Sahara Châu Phi… được xuất bản bằng tiếng Anh, Ả Rập, Pháp, Đức, Bồ Đào Nha, Nga…

Các tác phẩm trải dài qua nhiều đề tài, lĩnh vực, từ kinh tế, xã hội đến các hoạt động tội phạm. Sau đây là tóm tắt một vài tác phẩm.

Điều gì thực sự xảy ra với giày tái chế ở Singapore?

Nội dung: Công ty hóa dầu Dow của Mỹ hợp tác với chính phủ Singapore tái chế giày cũ, tái sử dụng chúng xây dựng sân chơi và đường chạy. Reuters đã điều tra cách thức hoạt động của mối quan hệ hợp tác này bằng cách đặt các thiết bị vào 11 đôi giày được quyên góp và theo dõi chuyển động của chúng trong 6 tháng. Nhóm phóng viên phát hiện ra rằng trên thực tế, hầu hết giày được xuất khẩu sang Indonesia, nơi một số được bán ở thị trường đồ cũ.

Một chiếc giày được gắn thiết bị theo dõi, trong cuộc điều tra của Reuters. Ảnh: Reuters

Nhà tù tư nhân ở Balochistan

Nội dung: Tháng 2/2023, có tin nói ba thi thể được tìm thấy ở tỉnh Balochistan của Pakistan. Những người chết được cho là đã bị giết trong một nhà tù tư nhân thuộc sở hữu của một cựu thành viên quốc hội, thủ lĩnh bộ lạc địa phương, được gọi là Sardar. Các cáo buộc xuất phát từ một đoạn video lan truyền trên mạng cho thấy một trong những phụ nữ đã qua đời đang cầu xin được sống.

Phóng viên Muhammad Akbar Notezai trên tờ Dawn News đã tìm cách trả lời các câu hỏi: Những thi thể là ai? Người phụ nữ được tìm thấy đã chết có phải là người trong video không?

Bên trong đội tử thần của cảnh sát

Cuộc điều tra chung của hai hãng tin Deutsche Welle và Netra News phơi bày các vi phạm nhân quyền của Tiểu đoàn Hành động nhanh (RAB), lực lượng chuyên trách thuộc Cảnh sát Bangladesh. Bài điều tra được xây dựng dựa trên lời kể của người tố cáo, nêu chi tiết hoạt động nội bộ của RAB, mô tả các hoạt động được lên kế hoạch cẩn thận bao gồm bắt cóc, tra tấn và giết người ngoài vòng pháp luật và sau đó thường là đưa ra bằng chứng để biện minh cho hành động của họ.

Nguyễn Xuân Thủy