Người họa sĩ nặng lòng với tranh sơn mài

Những đóng góp của ông không chỉ được ghi nhận ở số lượng tác phẩm đồ sộ mà còn ở thái độ, sự kiên trì, lòng say mê đối với dòng tranh truyền thống của dân tộc.

Với chủ đề “Nước thời gian”, triển lãm đang được trưng bày tại Trung tâm triển lãm mỹ thuật, nhiếp ảnh (29 Hàng Bài), giới thiệu với người xem hơn 50 tác phẩm được họa sĩ Đoàn Văn Nguyên lựa chọn trong hàng trăm tác phẩm hội họa của tác giả. Bức cổ nhất được vẽ từ năm 1988 và mới nhất vừa “ra lò” năm 2019, triển lãm này như một lời tri ân sâu sắc tới những người yêu nghệ thuật.

Trái ngược với không khí ồn ã nơi góc phố Hà Nội, không gian bên trong phòng trưng bày tại triển lãm lại vô cùng tĩnh lặng. Tất cả như đều đang đắm chìm vào vẻ đẹp đầy màu sắc từ những bức tranh sơn mài của họa sĩ Đoàn Văn Nguyên.

Họa sĩ, Nhà giáo ưu tú Đoàn Văn Nguyên.

Họa sĩ Đoàn Văn Nguyên sinh năm 1947, là con trai của cố thi sĩ Đoàn Văn Cừ. Sinh thời thi sĩ Đoàn Văn Cừ rất mê hội họa, thơ ông giàu tính họa: “Núi uốn mình trong chiếc áo the xanh/Đồi thoa son nằm dưới ánh bình minh”…Vì thế khi thấy cậu con trai mải mê những sắc màu, khuôn vẽ; cố thi sĩ đã quyết định gửi con từ quê lên Hà Nội học. Năm đó, cậu bé Đoàn Văn Nguyên vừa tròn 14 tuổi.

Từ năm 1961 – 1968, họa sĩ Đoàn Văn Nguyên theo học tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Hà Nội (nay là Trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội). “Thời điểm đó, khi nhìn thấy những tác phẩm sơn mài của các họa sĩ như Nguyễn Gia Trí, Hoàng Tích Chù… tôi thích lắm. Như chàng trai lần đầu tiên phải lòng cô bạn gái cùng lớp, càng tìm hiểu tôi lại càng mê…” – họa sĩ Đoàn Văn Nguyên cười hiền.

Ở cái tuổi vô lo vô nghĩ; sau giờ học, thay vì cùng lũ bạn vui đùa; cậu bé Nguyên lại miệt mài bên thước sơn then, sơn cánh gián, vỏ trai… Với năng khiếu hội họa, cùng sự hướng dẫn của thầy cô, Nguyên tập vẽ những bức tranh đầu tiên trong đời như cảnh núi non, đồng quê. Tất cả sự nỗ lực của cậu bé ngày nào đã làm nên một họa sĩ Đoàn Văn Nguyên với nhiều thành công, ghi dấu ấn sâu sắc với thể loại này.

Tranh sơn mài của Đoàn Văn Nguyên vừa hiện thực vừa trữ tình, là cảm xúc trước cái đẹp, sự hòa hợp giữa thiên nhiên và con người. Đó là cảnh trù phú của làng quê nông thôn vùng Trung du Bắc Bộ; là cảnh dệt thổ cẩm của đồng bào Tây Nguyên; rồi vẻ đẹp người thiếu nữ mới 16, 17 mùa trăng… Những mảng màu đỏ đen truyền thống được kết hợp khéo léo với sắc xanh, nâu vàng hiếm thấy. Các đường nét xuất hiện một cách tinh tế, nhưng cũng đầy chân thực như chính con người tác giả.

Họa sĩ Đoàn Văn Nguyên (đứng giữa) cùng người thân trong buổi khai mạc.

Năm 1971, theo tiếng gọi của Tổ quốc, chàng trai trẻ ấy xếp bút nghiêng, lên đường nhập ngũ. Những năm tháng ở chiến trường, Đoàn Văn Nguyên ngày càng chín chắn, trưởng thành hơn. Điều đó không chỉ thể hiện trong cuộc sống hàng ngày, mà cả chính trong những bức tranh do người họa sĩ này vẽ. Tranh của Đoàn Văn Nguyên luôn tạo ra một cảm thức hoàn chỉnh, chặt chẽ và tỉ mỉ trong từng nét vẽ.

Những ai hiểu rõ tính chất công việc của người làm tranh sơn mài truyền thống thì mới biết được sự vất vả của nó. Tranh sơn mài truyền thống vẽ bằng sơn ta (nhựa cây sơn trồng ở Phú Thọ). Chỉ riêng công đoạn pha chế sơn, dùng để vẽ tranh sơn mài cũng đã rất phức tạp. Khi mua sơn ta sống về, người nghệ nhân đổ ra thúng, để từ 30 đến 45 ngày để sơn lắng lại rồi chia sơn thành 3 lớp. Rồi lại lên bản phác thảo bố cục tranh, phóng lớn phác thảo bằng kích thước thật, lên vóc, mài-vẽ, toát sơn và đánh bóng tranh… Vất vả như thế nhưng dù chỉ một lỗi sai nhỏ trong bức tranh, họa sĩ Đoàn Văn Nguyên lại tỉ mẩn sửa chữa từ đầu. Bao nhọc nhằn, vất vả đối với người nghệ sĩ này chẳng là gì. “Tôi chỉ sợ cái ngày mà tôi chả thể đụng đến những thớ vải gió, sơn then, sơn cánh gián thôi…”, họa sĩ Đoàn Văn Nguyên bộc bạch.

Theo thời gian, tình yêu của ông đối với tranh sơn mài ngày càng lớn. Dường như tất cả tình yêu ấy đều được ông gửi gắm hết vào trong tác phẩm, khi càng về sau khổ tranh càng lớn. Chỉ có tranh lớn, tranh hoành tráng mới thỏa mãn được những xúc cảm cuồn cuộn trong ông. Bức tranh “Những người thợ săn” tốn nhiều công sức nhất của tôi. Hơn 2 năm trời, tôi mới hoàn thiện được bức tranh dài 2,5 m, rộng 1,6m ấy…”, họa sĩ Đoàn Văn Nguyên tự hào.

Khác với nhiều loại hình mỹ thuật khác, sơn mài dùng chất liệu Việt, cách làm Việt, biểu đạt rõ nhất tâm hồn Việt với chiều sâu thăm thẳm không chất liệu nào thể hiện được. Sơn mài quý ở chỗ vẽ nhiều lớp, khi mài hiện lên màu sắc ẩn hiện mới đẹp, riêng khâu ủ ẩm và mài nhẵn đã chiếm rất nhiều thời gian. Đặc biệt, để tạo những gam màu sáng cho tranh, họa sĩ phải vẽ bằng vàng, bằng bạc, các loại son… Điều đó khiến tranh sơn mài ngày càng ít lôi cuốn giới họa sĩ. Cũng dễ hiểu, giữa thời đại này, không ai có thể chạy theo một thứ đầu tư tốn kém nhiều như vậy.

Khi được hỏi lấy gì nuôi sơn mài, người họa sĩ già bật cười “ Tôi có lương hưu. Hết lương thì tôi bán số tranh lụa tôi có…”. Rồi chẳng còn đủ tranh lụa để bán, người họa sĩ ấy mày mò, nghiên cứu những màu sơn mới từ các nguyên liệu quen thuộc. Như bằng cách nướng trứng, ông đã có một màu vàng nâu, khác với màu thông thường. Rồi ông tìm cách dát vụn vàng vào trứng, để màu ra được lung linh hơn… Phải chăng, chỉ cần liên quan đến tranh sơn mài thì người họa sĩ này đều chấp nhận thiệt thòi ?

Họa sĩ Đoàn Văn Nguyên được những người trong giới nghệ thuật gọi là “họa sĩ tranh sơn mài đích thực”. Đích thực không chỉ thể hiện ở thành tích đạt được, mà còn ở thái độ lao động nghiêm túc, say mê đối với dòng tranh này. Người họa sĩ già ấy lặng thầm, tỷ mỉ làm vóc; rồi kiên trì từng công đoạn mài nhẵn; khéo léo với mỗi đường vẽ, nước sơn… Dường như, bên trong con người họa sĩ Đoàn Văn Nguyên và trong tranh sơn mài đều thấm đượm cái hồn của dân tộc Việt, văn hóa Việt.

Bài, ảnh: PHÙNG TRANG