Nghệ thuật thị giác cố đô Hoa Lư: Kết nối di sản với du lịch sáng tạo

Di sản nghệ thuật thị giác trong công nghiệp văn hóa

Sự kết hợp giữa di sản nghệ thuật thị giác và các ngành công nghiệp sáng tạo như thiết kế đồ họa, thời trang, nội thất, và sản phẩm thủ công giúp phát huy giá trị truyền thống trong đời sống hiện đại. Các họa tiết, hoa văn từ những công trình kiến trúc cổ Hoa Lư có thể được tái hiện trong thiết kế logo, bao bì sản phẩm, hoặc ứng dụng vào thời trang, góp phần tạo ra những sản phẩm mang bản sắc văn hóa Việt Nam.

Đồng thời, việc sử dụng chất liệu truyền thống như gốm Bồ Bát (Yên Mô, Ninh Bình), vải thổ cẩm trong thiết kế nội thất và sản phẩm lưu niệm cũng giúp kết nối quá khứ với hiện tại, mang lại giá trị kinh tế cho địa phương.

Làng nghề gốm Bồ Bát (xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình). Ảnh: Sở Thông tin và Truyền thông Ninh Bình

Trong nghệ thuật biểu diễn, di sản thị giác đóng vai trò quan trọng trong thiết kế sân khấu, trang phục và đạo cụ của các loại hình nghệ thuật truyền thống như Chèo, Tuồng, Rối nước. Việc kết hợp công nghệ hiện đại, như 3D mapping, hologram, và thực tế tăng cường (AR), giúp tái hiện không gian nghệ thuật truyền thống theo cách sống động và hấp dẫn hơn, thu hút khán giả trẻ tuổi.

Di sản nghệ thuật thị giác của Hoa Lư là yếu tố cốt lõi để phát triển du lịch di sản và du lịch sáng tạo. Với những nét kiến trúc cổ kính và các tác phẩm điêu khắc đá tinh xảo, Hoa Lư không chỉ hấp dẫn du khách bởi vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn mang lại trải nghiệm văn hóa sâu sắc. Các hoạt động như tham quan các công trình nghệ thuật cổ, tham gia workshop vẽ tranh, làm gốm hay thiết kế sản phẩm thủ công từ chất liệu truyền thống sẽ giúp du khách không chỉ quan sát mà còn trực tiếp tham gia sáng tạo.

Buổi tập luyện của CLB chèo xã Khánh Cường (Yên Khánh). Ảnh: Minh Quang/Báo Ninh Bình

Sự phát triển của du lịch sáng tạo cũng mở ra cơ hội cho các nghệ nhân và nhà thiết kế địa phương khi họ có thể kết nối với du khách thông qua những sản phẩm và hoạt động mang tính tương tác cao. Nhờ đó, di sản nghệ thuật thị giác của Hoa Lư không chỉ được bảo tồn mà còn được tiếp tục phát triển, phù hợp với nhu cầu của xã hội đương đại, đồng thời tạo động lực cho sự phát triển bền vững của ngành du lịch và công nghiệp văn hóa địa phương.

Du lịch di sản và du lịch sáng tạo đều có những giá trị riêng và đóng góp vào sự phát triển của ngành du lịch. Sự kết hợp hài hòa giữa hai hình thức này có thể mang lại những trải nghiệm du lịch phong phú và đa dạng hơn cho du khách. Sự kết hợp du lịch di sản với du lịch sáng tạo có thể tìm thấy nhiều qua dự án Từ truyền thống đến truyền thống, Hồn nhiên như cô Tiên, Đối thoại với dòng tranh Ukiyo-e, Chuyện đình trong phố, của giám triển Nguyễn Thế Sơn và gần đây nhất là dự án Tơ óng màu cây của họa sĩ Phạm Ngọc Trâm.

Những điểm sáng đầu tiên trong khai thác di sản nghệ thuật thị giác Cố đô Hoa Lư

Cố đô Hoa Lư có nhiều bảo vật quốc gia làm bằng chất liệu đá như cột kinh đá chùa Nhất Trụ, long sàng (sập đá) đền Vua Đinh - Vua Lê. Cố đô Hoa Lư là kinh đô lấy vách núi đá làm thành lũy trùng trùng điệp điệp. Nghề đá cũng là nghề cổ truyền của Ninh Bình.

Nghệ nhân Lương Văn Quang là một trong những người con dòng họ Lương – dòng họ có nhiều nghệ nhân làm nghề đá. Ngôi nhà đá của ông Lương Văn Quang, tọa lạc tại thôn Tuân Cáo (xã Ninh Thắng, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình), đã được Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (Vietkings) công nhận là "Tòa nhà 3 tầng bằng đá lớn nhất với 9 vòm tròn thiết kế hoa văn, họa tiết nổi bật ở các thời kỳ văn hóa, lịch sử của Việt Nam".

Nhà đá cổ truyền – không gian tôn vinh nghề đục đá cổ truyền của nghệ nhân Lương Văn Quang tại Tam Cốc, Ninh Bình.

Ngôi nhà đá độc đáo này nằm gần bến thuyền Tam Cốc, trong vùng đệm của quần thể di sản Tràng An - Tam Cốc - Bích Động. Được xây dựng hoàn toàn bằng đá, công trình gồm ba tầng với điểm nhấn là chín vòm tròn trang trí hoa văn, họa tiết mang dấu ấn các thời kỳ văn hóa, lịch sử Việt Nam. Đặc biệt, nhiều mô típ trang trí từ đền Vua Đinh – Vua Lê đã được tái hiện trên các mảng tường và bích họa vòm trần, tạo nên giá trị nghệ thuật và di sản đặc sắc.

Ngày 15.12.2022, Tổ chức Kỷ lục Việt Nam (Vietkings) đã chính thức công nhận ngôi nhà đá này là “Tòa nhà 3 tầng bằng đá lớn nhất với 9 vòm tròn thiết kế hoa văn, họa tiết nổi bật ở các thời kỳ văn hóa, lịch sử của Việt Nam”.

Ngôi nhà đá của ông Lương Văn Quang không chỉ là một công trình kiến trúc độc đáo mà còn là một minh chứng cho sự sáng tạo và đam mê của người Việt Nam. Đây cũng là không gian sáng tạo Đương đại với sự hiện diện nhiều tác phẩm đương đại xuất sắc trong khuôn viên của tòa nhà với những tên tuổi những nghệ sĩ hàng đầu Việt Nam như: Đào Châu Hải, Khổng Đỗ Tuyền, Thái Nhật Minh, Lương Trịnh, Cù Cao Khải, Trần Đức Sĩ... Chắc chắn trong tương lai đây là địa chỉ quan trọng của du lịch sáng tạo

Triển lãm ‘Chạm nhẹ tới ngàn năm’ của nhóm ERECA. Nguồn: ERECA

Triển lãm Chạm nhẹ tới ngàn năm là một trong những dự án thành công của nhóm ERECA do nhà nghiên cứu Đào Xuân Ngọc sáng lập. Đây là một sự kiện văn hóa đặc biệt, mang đến cho công chúng những trải nghiệm độc đáo về lịch sử và văn hóa ở cố đô Hoa Lư.

Triển lãm văn tự cổ tại Khu du lịch sinh thái Tràng An, Ninh Bình mang đến cho công chúng cơ hội tiếp cận những di sản văn hóa, lịch sử quý giá thông qua các bản dập từ văn bia, ma nhai, bài minh và bút tích chạm khắc trên đá. Không gian thiên nhiên hùng vĩ của Tràng An kết hợp với các tác phẩm văn tự tạo nên một trải nghiệm độc đáo, giúp người xem cảm nhận sâu sắc hơn giá trị di sản.

Triển lãm bản rập ‘Chạm nhẹ tới ngàn năm’. Nguồn: ERECA

Triển lãm trưng bày nhiều hiện vật quan trọng như trụ kinh Phật chùa Nhất Trụ, Long Sàng đền Vua Đinh, bia ma nhai tại động Am Tiên, phù điêu thời Trần ở chùa Hang, và minh văn khắc trên vách động chùa Phong Phú. Đặc biệt, hoạt động trải nghiệm thực hành các bản rập thu hút đông đảo du khách, cho phép họ tương tác trực tiếp với di sản.

Thông qua việc sáng tạo các phiên bản từ hoa văn, họa tiết đền Vua Đinh – Vua Lê, ERECA đã giúp người xem không chỉ chiêm ngưỡng mà còn chạm đến chiều sâu của nghệ thuật Việt. Triển lãm không chỉ tôn vinh giá trị lịch sử mà còn góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng về việc bảo tồn di sản văn hóa dân tộc.

Hoạt động trải nghiệm thực hành các bản rập đã thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước. Nguồn: ERECA

Từ những điểm sáng ở Hà Nội nhìn về cố đô Hoa Lư

Làng thêu Văn Lâm, với lịch sử hơn 700 năm, là một trong những trung tâm nghệ thuật thêu ren hàng đầu Việt Nam. Dù từng có thời kỳ huy hoàng, làng nghề này hiện đối diện với nhiều thách thức trong bối cảnh toàn cầu hóa. Sự cạnh tranh gay gắt từ các sản phẩm công nghiệp, sự thiếu hụt lao động trẻ, cùng thị hiếu khách hàng thay đổi khiến nghề thêu truyền thống gặp nhiều khó khăn.

Đáng lo ngại hơn, làng thêu Văn Lâm dường như chưa tận dụng được di sản nghệ thuật trang trí của cố đô Hoa Lư. Các đồ án tuyệt đẹp ở đền Vua Đinh – Vua Lê, đền Thánh Nguyễn hay nhà thờ đá Phát Diệm hiếm khi xuất hiện trong các khung thêu. Đồ án trang trí ở cố đô Hoa Lư có rất nhiều hình tượng thẩm mỹ rất đặc sắc như tiên nữ, rồng tiên, cá hóa rồng, long nghê khánh hội, phượng hàm thư, hoa sen, hoa cúc, hoa mai vẫn đang chờ những những ngón tay thon thêu dệt nên muôn hồng ngàn tía. Trong khi đó, nhiều sản phẩm lại mang phong cách lai căng, vay mượn từ Trung Quốc và phương Tây, thiếu bản sắc riêng.

Làng thêu Văn Lâm cũng là một ví dụ các làng nghề mong manh trước làn sóng toàn cầu hóa. Nguồn: Internet

Nhìn vào thực trạng này, không thể không nhớ đến lời cảnh báo của họa sĩ Victor Tardieu cách đây một thế kỷ về nguy cơ đánh mất bản sắc nghệ thuật dân tộc. Vấn đề này không chỉ xảy ra với làng thêu Văn Lâm mà còn là câu chuyện chung của nhiều làng nghề truyền thống, điển hình như làng đá Ninh Vân với trào lưu chạm khắc sư tử đá theo phong cách Trung Hoa.

Sự phụ thuộc vào nguyên liệu, mẫu mã từ Trung Quốc không chỉ khiến các làng nghề Việt Nam mất đi khả năng tự chủ mà còn vô tình tiếp tay cho sự "xâm lăng văn hóa". Để bảo tồn và phát triển bền vững, làng nghề cần quay trở lại với di sản của chính mình, sáng tạo trên nền tảng giá trị văn hóa Việt, thay vì chạy theo thị hiếu thị trường một cách thiếu định hướng.

Hãy thử nhìn một ví dụ lồng ghép du lịch di sản và du lịch sáng tạo tới từ Hà Nội. Dự án nghệ thuật Tơ óng màu cây của nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm là một nỗ lực quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy nghề thêu truyền thống, đặc biệt là kỹ thuật thêu tơ tằm và nhuộm màu tự nhiên. Dự án không chỉ mang ý nghĩa bảo tồn di sản mà còn khẳng định hướng đi kết hợp giữa du lịch di sản và du lịch sáng tạo, điều mà quận Hoàn Kiếm và giám tuyển Nguyễn Thế Sơn đã thúc đẩy trong nhiều năm qua.

Nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm thực hành thêu tay tại đình Tú Thị. Nguồn: Nguyễn Hoàng Minh/Người Đô Thị

Diễn ra tại đình Tú Thị (số 2 Yên Thái, Hà Nội), dự án đã biến không gian này thành một trung tâm sáng tạo. Nghệ sĩ Phạm Ngọc Trâm dành nhiều thời gian nghiên cứu các mẫu thêu cổ, phục dựng kỹ thuật nhuộm màu tự nhiên và hợp tác với nghệ nhân để phát triển sản phẩm thêu mới. Dự án còn tổ chức triển lãm và workshop, thu hút sự quan tâm của công chúng, đặc biệt là giới trẻ.

Điểm độc đáo của dự án nằm ở sự kết hợp giữa kỹ thuật thêu cổ truyền với tư duy nghệ thuật đương đại, cùng việc sử dụng tơ tằm bản địa và màu nhuộm từ thiên nhiên, góp phần bảo vệ môi trường. Trong suốt thời gian diễn ra, đình Tú Thị trở thành điểm đến hấp dẫn, thu hút cả du khách quốc tế và người dân địa phương, tạo nên một không gian giao lưu văn hóa đầy sống động.

Công chúng tham gia tương tác và trải nghiệm sự tinh xảo của nghệ thuật thêu tay qua chương trình ‘Tơ óng màu cây’. Ảnh: Tác giả

Các di tích ở cố đô Hoa Lư, cũng như nhiều di tích khác tại Việt Nam, dù giàu giá trị lịch sử và nghệ thuật nhưng thường có quy mô nhỏ, khiến thời gian tham quan ngắn và ít tạo ấn tượng sâu sắc. Việc kết hợp du lịch di sản với du lịch sáng tạo có thể kéo dài trải nghiệm của du khách, tăng sức hấp dẫn của điểm đến.

Sự kết hợp giữa di sản nghệ thuật thị giác và du lịch sáng tạo không chỉ bảo tồn văn hóa mà còn thúc đẩy kinh tế sáng tạo. Du lịch sáng tạo mở rộng thị trường tiêu thụ cho các sản phẩm thủ công, nghệ thuật, giúp ngành nghề truyền thống phát triển bền vững. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để quảng bá văn hóa địa phương, nâng cao giá trị thương hiệu và mở rộng thị trường. Ví dụ, khách tham gia các lớp thêu không chỉ trải nghiệm văn hóa mà còn tạo thu nhập cho nghệ nhân.

Tác giả trình bày báo cáo về di sản nghệ thuật thị giác tại Hội thảo quốc tế "Lượng hóa giá trị Quần thể danh thắng Tràng An và phát triển thương hiệu của điểm đến di sản thế giới". Tại đây các nhà quản lý và chuyên gia đều rất quan tâm đến việc phát triển bền vững du lịch di sản sáng tạo tại Tràng An, Ninh Bình. Nguồn: BTC Hội thảo

Ba lĩnh vực: di sản nghệ thuật thị giác, du lịch sáng tạo, kinh tế sáng tạo cùng nhau tạo việc làm, tăng thu nhập cho cộng đồng và bảo tồn giá trị lịch sử. Sự kết hợp này giúp hình thành các sản phẩm du lịch độc đáo, tăng sức cạnh tranh và thu hút du khách.

Hoa Lư, với hệ thống đình, đền, chùa phong phú, có thể học hỏi mô hình Chuyện đình trong phố để chuyển đổi không gian tín ngưỡng thành không gian sáng tạo. Sự pha trộn giữa truyền thống và đổi mới này không chỉ mang lại tác động văn hóa mà còn thúc đẩy kinh tế địa phương. Việc kết hợp du lịch tâm linh với du lịch sáng tạo có tiềm năng thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước, tạo động lực phát triển bền vững cho khu vực.

Du lịch làng nghề hiện đang là hướng đi mới để phát triển du lịch bền vững tại Ninh Bình. Ảnh: Xuân Lâm

Cố đô Hoa Lư, với bề dày di sản nghệ thuật thị giác, hệ thống di tích phong phú và làng nghề truyền thống, sở hữu tiềm năng lớn trong phát triển du lịch sáng tạo và công nghiệp văn hóa. Những năm gần đây, khu di sản Tràng An đã có những bước đi trong việc khai thác giá trị di sản nghệ thuật thị giác, tạo động lực cho du lịch và kinh tế sáng tạo.

Mô hình lồng ghép du lịch di sản với du lịch sáng tạo tại quận Hoàn Kiếm là một ví dụ đáng tham khảo. Từ đó, có thể tìm ra những giải pháp bền vững cho Hoa Lư, cân bằng giữa bảo tồn và khai thác di sản, nhằm phục vụ công nghiệp văn hóa và du lịch, đồng thời tạo ra những trải nghiệm mới mẻ, hấp dẫn hơn cho du khách.

Trần Hậu Yên Thế - Trần Trung Hiếu