Nghệ nhân giữ hồn dệt thổ cẩm Thái nơi vùng biên

Hơn ba thập kỷ qua, giữa xã biên giới Đắk Wil (Lâm Đồng), Nghệ nhân Ưu tú Lò Thị Hoa – người phụ nữ dân tộc Thái – vẫn miệt mài bên khung cửi, dệt nên những tấm thổ cẩm rực rỡ sắc màu. Với bà, nghề dệt không chỉ là kế sinh nhai, mà còn là hơi thở, là linh hồn văn hóa của dân tộc được gìn giữ và trao truyền qua từng thế hệ.

Bà Lò Thị Hoa đã gắn bó với khung dệt vải hàng chục năm qua

Hơn mấy chục năm qua, trong căn nhà nhỏ ở thôn Trung Sơn, xã Đắk Wil, tiếng khung cửi lách cách vẫn đều đặn vang lên mỗi ngày. Người gìn giữ cho âm thanh thân thuộc ấy không bao giờ lịm tắt chính là Nghệ nhân Ưu tú Lò Thị Hoa (SN 1956).

Sinh ra trong một gia đình người Thái ở Quan Hóa (tỉnh Thanh Hóa), ngay từ nhỏ, bà Lò Thị Hoa đã được bà ngoại và mẹ truyền dạy nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Mới 12 tuổi, bà đã thuần thục các công đoạn như kéo sợi, nhuộm sợi và dệt nên những hoa văn cổ đặc trưng của dân tộc mình. Với bà Hoa, nghề dệt thổ cẩm không chỉ là kỹ năng lao động, mà còn là kho tàng tri thức dân gian chứa đựng tâm hồn và bản sắc văn hóa của người Thái.

Theo bà Lò Thị Hoa, ở quê bà, nghề dệt là kỹ năng bắt buộc mà mỗi người phụ nữ Thái đều phải biết. Mỗi hoa văn, mỗi đường dệt không chỉ là họa tiết trang trí, mà còn ẩn chứa câu chuyện, quan niệm và tâm hồn của người làm ra nó. Những cô gái Thái thường tự tay dệt khăn Piêu, thêu gối làm quà tặng cho người thân hoặc người mình thương yêu — như một cách gửi gắm tình cảm, ước nguyện được chung nhà, chung gối trọn đời.

Năm 1989, bà Lò Thị Hoa cùng gia đình rời quê hương Thanh Hóa vào xã Đắk Wil lập nghiệp. Cuộc sống nơi vùng đất mới còn nhiều khó khăn, thiếu thốn, nhưng niềm đam mê với nghề dệt thổ cẩm truyền thống vẫn luôn cháy bỏng trong bà. Chính tình yêu ấy đã thôi thúc bà tiếp tục giữ nghề, để tiếng khung cửi không bao giờ lịm tắt giữa vùng biên giới mới.

Nghệ nhân Lò Thị Hoa đã duy trì nghề dệt truyền thống tại xã Đắk Wil từ năm 1989 tới nay

Thời điểm đó, tại Đắk Wil chưa có cơ sở hay tổ chức nào phát triển nghề dệt thổ cẩm. Bà Hoa vừa trồng dâu nuôi tằm, vừa tận dụng sợi tơ, sợi vông để dệt nên những tấm vải phục vụ sinh hoạt gia đình. Khi có người đặt hàng, bà lại nhận dệt thuê theo yêu cầu. Dù công việc vất vả, thu nhập không đáng kể, nhưng niềm vui được giữ nghề, được nhìn thấy từng tấm vải thổ cẩm hoàn thiện vẫn là động lực để bà gắn bó bền bỉ với khung cửi.

Lo sợ nghề truyền thống bị mai một theo thời gian, từ năm 2005, bà Lò Thị Hoa đã chủ động mở các lớp truyền dạy dệt thổ cẩm cho phụ nữ dân tộc Thái và người dân tại địa phương. Mỗi lớp có khoảng 30 học viên, được bà tận tình hướng dẫn từng công đoạn, từ kéo sợi, nhuộm sợi cho đến cách dệt hoa văn cổ đặc trưng của người Thái. Nhờ đó, nhiều chị em đã nắm vững kỹ thuật dệt và bắt đầu tự tạo ra những sản phẩm mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Niềm vui trên gương mặt nghệ nhân 69 tuổi người Thái

Năm 2006, bà Lò Thị Hoa được bổ nhiệm làm Tổ trưởng Tổ hợp tác sản xuất dệt may và dạy nghề dệt thổ cẩm truyền thống. Ở cương vị này, bà vừa đảm nhiệm vai trò truyền dạy nghề cho các học viên, vừa cùng chị em trong tổ hợp tác sản xuất nhiều sản phẩm thổ cẩm phục vụ du khách và các đơn vị đặt hàng, góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập cho lao động địa phương.

Từ chỗ chỉ dệt phục vụ gia đình, đến nay, các sản phẩm thổ cẩm do bà Lò Thị Hoa và học trò tạo ra đã xuất hiện tại nhiều hội chợ, lễ hội trong và ngoài tỉnh, được khách hàng đón nhận. Trên từng tấm vải, màu sắc và hoa văn không chỉ giữ nguyên nét đặc trưng cổ truyền của người Thái mà còn được bà khéo léo sáng tạo, kết hợp tinh tế để phù hợp hơn với nhu cầu hiện đại. Bà còn tự thiết kế nhiều mẫu sản phẩm mới như khăn, túi, váy, áo, đồ trang trí... biến thổ cẩm trở thành món quà lưu niệm độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Bà Lò Thị Hoa được tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú năm 2019

Những nỗ lực bền bỉ của bà đã được Nhà nước ghi nhận khi năm 2019, bà được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể. Với bà Lò Thị Hoa, đó không chỉ là niềm vinh dự lớn lao, mà còn là trách nhiệm và động lực để tiếp tục gìn giữ, truyền dạy và lan tỏa tinh hoa nghề dệt thổ cẩm – một phần hồn cốt của văn hóa dân tộc Thái.

Sau khi được phong tặng danh hiệu, bà Lò Thị Hoa càng thêm tâm huyết với việc truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ. Bà chia sẻ: “Càng nhiều người biết dệt, nghề càng có cơ hội sống mãi”.

Những năm gần đây, bà Lò Thị Hoa còn mang nghề dệt thổ cẩm đến với các khu vực vùng sâu, vùng xa phía Tây Lâm Đồng, nơi sinh sống của nhiều đồng bào dân tộc thiểu số. Các lớp học do bà tổ chức thu hút hàng trăm học viên tham gia, trong đó có nhiều bạn trẻ người Mông, M’nông, Êđê... Họ không chỉ học để biết nghề, mà còn xem đó là cách gìn giữ bản sắc văn hóa và tạo sinh kế bền vững cho gia đình.

Nghệ nhân Lò Thị Hoa chia sẻ với cán bộ văn hóa xã Đắk Wil bên khung cửi dệt thổ cẩm

Học trò của bà Lò Thị Hoa không chỉ là những người dân trong làng, mà còn có nhiều bạn trẻ mang trong mình khát khao tìm lại bản sắc văn hóa dân tộc. Sau khi được bà truyền dạy nghề dệt thổ cẩm, họ mở các tổ hợp tác nhỏ, tiếp tục hướng dẫn lại cho người khác, giúp nghề truyền thống ngày càng lan tỏa sâu rộng.

Những học trò tiêu biểu người M’nông như H’Giang, H’Lim, H’Krông, H’NDắ… chính là minh chứng sống cho sức lan tỏa của tình yêu nghề mà bà Hoa đã bền bỉ gieo trồng suốt nhiều năm qua.

Không chỉ dừng lại ở việc truyền dạy trong lớp học, nghệ nhân Ưu tú Lò Thị Hoa còn tích cực tham gia quảng bá văn hóa dệt thổ cẩm tại nhiều sự kiện, hội chợ, lễ hội trong và ngoài tỉnh. Ở mỗi nơi bà đến, những khung cửi, tấm vải rực rỡ sắc màu và đôi bàn tay khéo léo của bà đã để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng du khách, góp phần giới thiệu và lan tỏa giá trị văn hóa truyền thống của người Thái đến với đông đảo công chúng.

Những chiếc khăn thổ cẩm vẫn được dệt ra đều đặn từ bàn tay nghệ nhân người Thái

Bà từng trình diễn nghề dệt thổ cẩm tại Lễ hội Văn hóa Thổ cẩm Việt Nam lần thứ I, II và III, tham dự Liên hoan hát Then, đàn Tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam, cùng nhiều hội xuân và lễ hội văn hóa địa phương khác.

Tài năng và sự cống hiến của bà được ghi nhận qua nhiều giải thưởng, tiêu biểu như Giải “Hoa văn đẹp” tại Hội xuân Liêng Nung năm 2017, cùng các giải thưởng dệt thổ cẩm cấp tỉnh và bằng khen của các cấp, ngành dành cho cá nhân có nhiều đóng góp trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Đặc biệt, nghệ nhân Lò Thị Hoa đã đạt Giải A trình diễn nghề truyền thống dệt thổ cẩm tại Liên hoan nghệ thuật hát Then - đàn Tính toàn quốc năm 2024.

Không chỉ là người gìn giữ và truyền dạy di sản, nghệ nhân Lò Thị Hoa còn là người sáng tạo không ngừng, luôn tìm tòi, làm mới hoa văn và họa tiết để sản phẩm thổ cẩm trở nên gần gũi, có tính ứng dụng cao trong đời sống hiện đại. Dưới đôi tay khéo léo của bà, những tấm vải thổ cẩm vừa lưu giữ nét cổ truyền, vừa mang hơi thở thời đại, trở thành trang phục, vật trang trí hay món quà lưu niệm tinh tế, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc Thái.

Nghệ nhân Lò Thị Hoa hiện đang nắm giữ di sản văn hóa phi vật thể dệt thổ cẩm truyền thống với thời gian thực hành hơn 60 năm. Với nhiều đóng góp và những thành tích đã đạt được, nghệ nhân Lò Thị Hoa đã được ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lâm Đồng đề nghị xét tặng danh hiệu “Nghệ nhân Nhân dân” trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

Nội dung, ảnh: Lê Phước
Trình bày: Hoàng Anh

Lê Phước