Một COP giữa rừng Amazon…

COP là hội nghị thường niên quy tụ các quốc gia thành viên Công ước khung của Liên Hợp Quốc (LHQ) về Biến đổi khí hậu (UNFCCC). Hội nghị năm nay diễn ra chính thức từ ngày 10 đến 21-11, trong đó các nguyên thủ quốc gia sẽ họp sớm hơn, từ ngày 6 đến 7-11.

COP30 được tổ chức tại thành phố cảng Belem hẻo lánh - nằm ở khu vực rừng Amazon, nhằm thể hiện biểu tượng mạnh mẽ: đưa các nhà hoạch định chính sách đến ngay “tiền tuyến” của một trong những hệ sinh thái hấp thụ carbon và giàu đa dạng sinh học nhất thế giới.

COP30 diễn ra tròn 10 năm sau Thỏa thuận Paris, trong bối cảnh thế giới chia rẽ và nóng lên nhanh chóng. Các nước được yêu cầu công bố kế hoạch khí hậu mới và thử nghiệm cơ chế tài chính toàn cầu, giữa lúc nghi ngờ gia tăng về hiệu quả tiến trình đàm phán của LHQ.

Lưu vực sông Amazon. Ảnh: Neil Palmer/CIFOR

Theo tổ chức nghiên cứu Climate Central, ngay cả khi các cam kết hiện nay được thực hiện đầy đủ, nhiệt độ Trái đất vẫn có thể tăng thêm 2,6°C trong thế kỷ này. Cơ quan Khí quyển và Đại dương Quốc gia Mỹ (NOAA) ghi nhận nồng độ CO₂ năm 2024 ở mức kỷ lục, góp phần gây ra loạt hiện tượng cực đoan trong năm 2025 - từ nắng nóng, mưa lớn đến bão và tan băng.

Những hiện tượng thời tiết này đã khiến COP30 được kỳ vọng sẽ là một vòng đàm phán căng thẳng và mang tính quyết định.

Theo kênh Channel NewsAsia, dưới đây là 5 vấn đề chính đáng theo dõi tại COP30.

Năm bản lề cho các kế hoạch khí hậu quốc gia

Ở COP30, các nước phải nộp kế hoạch khí hậu mới cho giai đoạn đến năm 2035, gọi là Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) - thước đo để duy trì tham vọng và mục tiêu của Thỏa thuận Paris, giữ mức tăng nhiệt toàn cầu dưới 2°C.

Năm 2030 được xem là cột mốc giữa chặng đường, thời điểm then chốt để thúc đẩy hành động khí hậu. Tuy vậy, đến trước hội nghị chỉ có 47/195 quốc gia hoàn tất NDC, dù các bên được khuyến nghị nộp từ tháng 2.

Malaysia và Indonesia là hai nước Đông Nam Á mới cập nhật, nối tiếp Singapore, Campuchia và Brunei.

Một số nước lớn đã khởi động cam kết. Tháng 9, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình công bố mục tiêu giảm phát thải tuyệt đối lần đầu tiên, từ 7-10% so với mức đỉnh vào năm 2035, đánh dấu bước ngoặt trong chính sách khí hậu của Bắc Kinh.

Liên minh châu Âu chưa nộp kế hoạch chính thức nhưng khẳng định sẽ sớm hoàn tất.

Trong khi đó, Mỹ tuyên bố không cử quan chức cấp cao dự COP30. Tổng thống Mỹ Donald Trump đã rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris hồi tháng 1, đưa nước này vào nhóm thiểu số không tham gia, cùng Iran, Libya và Yemen.

Sự vắng mặt của Mỹ

Việc vắng mặt của các nhà hoạch định chính sách chủ chốt Mỹ tại Brazil, cùng xu hướng thoái lui khỏi các cơ chế đa phương, có thể tạo ra hiệu ứng dây chuyền toàn cầu.

Với tư cách nền kinh tế lớn nhất và bị cho là nước phát thải lớn thứ hai thế giới, động thái của Mỹ có sức ảnh hưởng to lớn đến chương trình nghị sự khí hậu toàn cầu.

Các cam kết giảm phát thải do chính quyền Tổng thống Mỹ Joe Biden đưa ra nhiều khả năng sẽ không được chính quyền Tổng thống Donald Trump tiếp nối. Washington cũng tuyên bố không đóng góp cho các quỹ khí hậu quốc tế, như Quỹ Tổn thất và Thiệt hại (Loss and Damage Fund).

Tổng thống Mỹ Donald Trump. Ảnh: WHITE HOUSE

Trong bài phát biểu tại Đại hội đồng LHQ hồi tháng 9, ông Trump nói: “Biến đổi khí hậu là trò lừa đảo lớn nhất từng được dựng nên. Những dự đoán của LHQ và nhiều tổ chức khác đều sai lầm, khiến các quốc gia mất đi của cải mà chẳng thu lại lợi ích nào”.

Ông Trump cũng đảo ngược nhiều chính sách trong Đạo luật Giảm lạm phát (IRA) - đạo luật của chính quyền ông Biden nhằm hỗ trợ các ngành công nghiệp năng lượng sạch trong nước.

Một số chuyên gia lo ngại rằng lập trường của Mỹ có thể khiến các nước khác chùn bước trong việc thực hiện hoặc tài trợ cho các mục tiêu khí hậu đầy tham vọng. Tuy nhiên, một số ý kiến khác cho rằng việc Mỹ rút lui có thể mở đường cho các quốc gia quyết tâm hơn tiến xa mà không bị Washington cản trở.

Vấn đề tài chính

COP29 tại Baku (Azerbaijan) đã mở ra một mục tiêu tài chính toàn cầu mới: ít nhất 300 tỉ USD mỗi năm đến năm 2035, cùng với mục tiêu huy động tổng cộng 1.300 tỉ USD từ mọi nguồn lực.

Đây là các khoản hỗ trợ tài chính do các nước phát triển cam kết cung cấp cho các quốc gia đang phát triển theo thỏa thuận mang tên Mục tiêu Định lượng Tập thể Mới (New Collective Quantified Goal - NCQG).

Tuy nhiên, con số này vẫn thấp hơn nhiều so với kỳ vọng của các nước Nam bán cầu - nhóm các quốc gia đang phát triển và có thu nhập thấp, vốn đang phải gánh chịu chi phí ngày càng lớn do biến đổi khí hậu.

Theo ước tính hiện nay, riêng nguồn tài chính cần thiết để bù đắp tổn thất và thiệt hại có thể dao động từ 290 - 580 tỉ USD mỗi năm vào năm 2030, và con số này sẽ tiếp tục tăng mạnh theo từng thập niên.

Việc hiện thực hóa các cam kết tài chính và đưa dòng vốn này vào triển khai thực tế dự kiến sẽ là chủ đề nóng tại Belem. Các nước sẽ tranh luận về nhiều khúc mắc như cách tính toán nguồn tiền, cơ chế minh bạch và lộ trình giải ngân cụ thể.

Tổng thư ký Cơ quan Biến đổi khí hậu LHQ Simon Stiell nhấn mạnh rằng việc thiếu hụt tài chính chính là “rào cản số một” đối với công tác thích ứng khí hậu.

“Hãy nói cho rõ: tài chính khí hậu không phải là từ thiện. Nó là yếu tố sống còn để bảo vệ mọi cộng đồng, mọi nền kinh tế và cả các chuỗi cung ứng toàn cầu mà mọi quốc gia đều phụ thuộc - cho tăng trưởng ổn định, an ninh lương thực và năng lượng” - ông Stiell nói tại lễ công bố Báo cáo Tiến độ về Kế hoạch Thích ứng Quốc gia ngày 21-10.

COP29 được tổ chức tại thủ đô Baku (Azerbaijan). Ảnh: EPA-EFE

Rừng Amazon

“Chúng tôi quyết định tổ chức COP30 tại Belem để mọi người có thể thấy Amazon thực sự là gì” - Tổng thống Brazil, ông Luiz Inácio Lula da Silva, phát biểu hồi tháng 8.

Chính phủ Brazil đã nỗ lực đưa hệ sinh thái rừng mưa nhiệt đới quý giá này trở thành trung tâm của hội nghị, bất chấp những khó khăn về hậu cần và chỉ trích rằng việc tổ chức một sự kiện quy mô lớn ở một thành phố nhỏ có thể hạn chế sự tham gia của nhiều bên.

Mục tiêu của nước chủ nhà là làm nổi bật nhu cầu bảo vệ rừng Amazon và đời sống của những cộng đồng phụ thuộc vào nó - đồng nghĩa các vấn đề như kinh tế dựa vào rừng, vai trò lãnh đạo của người bản địa và cơ chế tài chính cho các cộng đồng này sẽ được đặt lên hàng đầu, nhiều hơn các kỳ COP trước.

Việc cứu lấy rừng nhiệt đới lại một lần nữa trở thành ưu tiên toàn cầu, sau khi dữ liệu của ĐH Maryland (Mỹ) cho thấy 6,7 triệu hecta rừng nguyên sinh đã biến mất trong năm 2024.

Trong năm 2024, năm nóng nhất từng được ghi nhận, cháy rừng là nguyên nhân chủ yếu, giải phóng một lượng khổng lồ khí nhà kính từ các khu rừng bị tàn phá.

Dưới thời chính quyền hiện tại, nạn phá rừng ở Brazil đã giảm mạnh, song nước này vẫn là quốc gia đóng góp lớn nhất vào tình trạng mất rừng trên toàn cầu.

Tín chỉ carbon

Điều 6 của Thỏa thuận Paris, quy định khung hoạt động cho thị trường carbon quốc tế, từng là vấn đề gây bế tắc suốt gần một thập niên trước khi đạt được bước đột phá tại COP29.

COP30 sẽ đánh dấu giai đoạn chuyển từ xây dựng quy tắc sang thực thi trên thực tế.

Cơ chế mua bán tín chỉ carbon cho phép các quốc gia sử dụng quyền phát thải linh hoạt để đạt mục tiêu giảm phát thải với chi phí thấp hơn.

Chẳng hạn, một nước phát thải lớn có thể mua tín chỉ carbon - tức quyền được phát thải vượt giới hạn - từ những quốc gia đã đạt được lượng hấp thụ carbon dư thừa nhờ trồng rừng hoặc bảo tồn các bể hấp thụ tự nhiên.

Phần lớn các nước đều dự kiến sử dụng cơ chế này để hoàn thành các mục tiêu khí hậu quốc gia (NDCs). Một số chương trình thử nghiệm, thỏa thuận song phương và khu vực đã được triển khai.

Khoản 4 của Điều 6 mở đường cho thị trường carbon toàn cầu được quản lý đầu tiên dưới sự giám sát của LHQ. Tại COP30, các chi tiết kỹ thuật cuối cùng sẽ được đàm phán trước khi thị trường này chính thức vận hành.

DƯƠNG KHANG