Lợi thế tỉ đô và lỗ thủng tự gây ra

Tuy không có thống kê trong hai tháng gần đây nhưng theo Bản tin Nông sản của Bộ Công Thương, xuất khẩu sầu riêng tháng 8 đạt gần 589 triệu đô la, tăng 55% so với tháng trước. Tổng kim ngạch rau quả tháng 9 vọt lên 1,4 tỉ đô la, tăng hơn 47% so với tháng Tám, trong đó sầu riêng là mặt hàng chủ lực. Thậm chí, có dự báo cho rằng, xuất khẩu mặt hàng này sẽ vượt qua mốc 5 tỉ đô la trong năm nay.

Thế nhưng, trong lúc thị trường đang sôi động thì một câu chuyện không hay, đã âm ỉ lâu nay lại bùng lên. Vào đầu đầu tháng 11 này, cơ quan công an đã khởi tố 17 bị can liên quan đến đường dây mua bán mã số vùng trồng và giấy kiểm nghiệm trong xuất khẩu sầu riêng(1). Danh sách bị can có cả lãnh đạo trung tâm kiểm nghiệm, giám đốc doanh nghiệp công nghệ đến các đơn vị xuất khẩu và người môi giới. Các tội danh trải dài từ đưa hối lộ, nhận hối lộ đến vi phạm kế toán và lợi dụng chức vụ để trục lợi.

Theo thông tin trên báo chí, hành vi vi phạm không hề nhỏ. Mã số vùng trồng bị tráo đổi chủ thể, diện tích không đúng, giấy kiểm nghiệm được mua bán thậm chí hoán đổi nguồn gốc lô hàng. Đây là những yêu cầu mà nghị định thư với Trung Quốc hay bất kỳ quốc gia nào khác, cũng đều quy định rất rõ: mỗi mã số gắn với vùng trồng cụ thể và quy trình sản xuất phải được kiểm soát chặt, bất kỳ sai lệch nào cũng là vi phạm pháp luật.

Hệ quả của việc “chợ đen hóa” mã số vùng trồng là nếu thị trường nhập khẩu phát hiện những lô hàng bị đánh tráo mã số vùng trồng, khả năng siết lại ở cửa khẩu là điều khó tránh. Thị trường nông sản từng có cảnh thanh long, mít, dưa hấu ùn tắc ở biên giới chỉ vì một vài lô hàng vi phạm. Với sầu riêng, mức độ rủi ro còn lớn hơn vì đây là mặt hàng tỉ đô la Mỹ, chủ lực của trái cây hiện nay và đang được đặc biệt chú ý.

Bộ Nông nghiệp và Môi trường thừa nhận vụ việc ảnh hưởng lớn đến uy tín nông sản Việt Nam tại họp báo của bộ này đầu tháng 12 này. Bộ đã đề xuất sửa Điều 64 của Luật Trồng trọt để đưa mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói vào nhóm đối tượng cần quản lý chặt(2). Đồng thời, cơ quan này cũng yêu cầu thí điểm áp dụng công nghệ truy xuất nguồn gốc bằng trí tuệ nhân tạo cho sầu riêng nhằm khóa các kẽ hở lâu nay, tức phải chờ một thời gian nữa thì các quy định, cách quản lý mới mới có thể điều chỉnh các vấn đề vừa kể trên.

Trong khi đó, Malaysia đang tăng tốc, tài liệu của Bộ Công Thương cho thấy nước này đặt mục tiêu tăng 50% trị giá xuất khẩu sầu riêng vào năm 2030. Giống Musang King của Malaysia tiếp tục đội giá, tạo thành biểu tượng của phân khúc cao cấp trên thị trường thế giới. Thái Lan dù giảm sản lượng có giảm chút ít nhưng vẫn duy trì được chuẩn chất lượng và hệ thống kiểm soát được tin cậy ở Trung Quốc, thị trường tiêu thụ sầu riêng lớn nhất thế giới.

Việt Nam có lợi thế lớn về sản lượng, điều kiện xuất khẩu giáp biên trên bộ, về khả năng mở rộng nhanh vùng trồng. Đến nay, Trung Quốc duyệt 829 mã vùng trồng và 131 cơ sở đóng gói. Nếu làm tốt truy xuất, đầu tư đúng vào chế biến sâu và xây dựng được thương hiệu quốc gia thì trái sầu riêng Việt Nam hoàn toàn có thể đi xa hơn.

Sầu riêng Việt Nam đang ở ngã rẽ. Một bên là cơ hội mở rộng chưa từng có, bên kia là nguy cơ tự đánh mất lợi thế chỉ vì vài mã số vùng trồng bị bán chui. Lợi thế tỉ đô của trái sầu riêng Việt có nguy cơ bị "đâm thủng" do chính chúng ta gây ra.

(1) https://nhandan.vn/khoi-to-17-bi-can-lien-quan-sai-pham-trong-hoat-dong-xuat-khau-sau-rieng-sang-trung-quoc-post920758.html

(2) https://thesaigontimes.vn/mua-ban-ma-so-vung-trong-nguy-co-sau-rieng-viet-mat-canh-tranh/

Hồng Văn