Lối mở cho làng nghề - Kỳ 3: Để làng nghề xứ Huế phát triển bền vững

Trước sự mai một dần của làng nghề đúc đồng ở Phường Đúc, anh Nguyễn Phùng Sơn cùng người em trai quyết tâm để nghề đúc bước sang một diện mạo mới. Dẫn tôi đi thăm phân xưởng của gia đình, anh Sơn nói, hiện nay nếu những người làm nghề truyền thống không thay đổi tư duy, đổi mới công nghệ, nắm bắt thị trường thì xem như bỏ cuộc.

Với suy nghĩ đó, qua một thời gian trăn trở, cuối cùng anh Sơn chọn nghề đúc đồng để sống. Lý do anh muốn bước tiếp nghề truyền thống gia đình là nguyện giữ lời hứa của cha là nghệ nhân Nguyễn Văn Sính- người đã hun đúc, bồi đắp cho anh những tinh hoa nhất của nghề; đồng thời tạo bệ phóng cho anh yêu nghề khi theo học đại học bách khoa với ngành cơ khí. Tại xưởng nghề đúc của gia đình, anh Sơn không chỉ đầu tư máy móc, công nghệ mới để đúc các chuông, tượng đồng lớn, mà còn đào tạo thợ trẻ chế tác thêm hàng thủ công mỹ nghệ làm quà lưu niệm, có giá cạnh tranh so với các sản phẩm nơi khác. Hiện anh Sơn có quầy trưng bày giới thiệu sản phẩm nghề của gia đình tại trung tâm TP. Huế ở số 15 Lê Lợi, phường Thuận Hóa. Tôi hỏi tính hiệu quả kinh tế, anh Sơn nói: “Sống được”.

Đó là một trong những câu chuyện điển hình, nếu không có sự thay đổi trong tư duy sản xuất, làng nghề Huế khó vượt qua “ngưỡng truyền thống”. Từ xưa, các làng nghề Huế vốn làm để phục vụ vua chúa hoặc nghi lễ nhưng có thể thiếu tính ứng dụng trong đời sống hiện đại. Điều đó khiến sản phẩm khó bán, chi phí cao, không cạnh tranh được với sản phẩm từ nước ngoài nhập về.

“Không ai phủ nhận nét đẹp tinh tế của nghề Huế nhưng nếu sản phẩm không được thiết kế phù hợp với nhu cầu hiện đại thì khó tồn tại. Phải thổi một “hơi thở mới” vào từng sản phẩm xưa thì mới tồn tại và phát triển”- chị Phan Ngọc Hiếu, một người trẻ khởi nghiệp với thương hiệu hoa giấy Thanh Tiên chia sẻ.

Tại làng nghề dầu tràm Lộc Thủy, mới đây tôi được thông tin có một người trẻ với tư duy rất mới đã làm khởi sắc làng nghề này. Đó là bạn Mai Thị Thùy Vân.

Thùy Vân chia sẻ, khi thấy làng nghề dầu tràm mai một dần, đầu năm 2023, Vân đề xuất chính quyền tạo điều kiện thành lập HTX Dầu tràm Lộc Thủy. Ý niệm về “HTX Dầu tràm Lộc Thủy” không chỉ để hình thành một đơn vị kinh doanh sản xuất, mà còn một địa chỉ mở ra nhiều cơ hội để làng nghề được định hình, đổi mới, thích ứng với thị trường. Đến nay, HTX có 35 thành viên (hộ gia đình) tham gia, cùng ký cam kết đầu tư công nghệ, thiết bị để tinh chế dầu đảm bảo quy chuẩn mẫu mã, chất lượng, có nguồn gốc xuất xứ “Dầu tràm Lộc Thủy”. Không chỉ sản xuất sản phẩm truyền thống, Vân còn làm “nhạc trưởng” hỗ trợ để đa dạng sản phẩm dầu với các mẫu mã, nhỏ gọn, đẹp đáp nhu cầu cho khách. Thùy Vân cũng giúp các thành viên HTX chuyển đổi xanh, kinh tế tuần hoàn bằng việc tận dụng các phế phẩm để sản xuất hương, trầm dược liệu; nước rửa tay; dầu đuổi côn trùng; phân bón…

Ông Trần Văn Minh Quân, Chủ tịch UBND xã Chân Mây-Lăng Cô nói: Bên cạnh những nghệ nhân cao tuổi, hiện đã có một thế hệ trẻ của Huế đang mang tri thức mới, tư duy thị trường và lòng yêu quê hương vào các làng nghề. Họ không “bê nguyên” quá khứ mà chọn “cùng sống” với nó. Họ giữ cốt lõi tinh thần, đồng thời làm mới hình hài của các làng nghề. Cách này cũng đang được Mai Thị Thùy Vân, Giám đốc HTX dầu tràm Lộc Thủy áp dụng với làng nghề dầu tràm Lộc Thủy.

Theo Phó Chủ tịch UBND TP. Huế Phan Quý Phương, làng nghề truyền thống Huế có giá trị văn hóa lớn, nhưng muốn phát triển bền vững thì phải đặt trong chiến lược kinh tế địa phương. Để bảo tồn, phát triển làng nghề, những năm qua, thành phố đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ, như Quyết định số 1133/QĐ-UBND, ngày 12/5/2022 về danh mục các sản phẩm đặc sản, làng nghề truyền thống Huế; Quyết định 06/2020/QĐ-UBND ngày 22/1/2020 về công nhận nghề và làng nghề truyền thống Huế; Kế hoạch 143/KH-UBND, ngày 7/3/2023 về triển khai chương trình mỗi xã mỗi sản phẩm (OCOP) gắn với làng nghề; phê duyệt đề án: “Phát triển du lịch nghề và làng nghề truyền thống” giai đoạn 2022-2030… Bên cạnh đó, thành phố đã chú trọng tạo điều kiện cho các sở, ban ngành chức năng hỗ trợ vốn, nâng cao chất lượng sản phẩm, sở hữu trí tuệ cho làng nghề; đồng thời xúc tiến đưa lên các sàn thương mại điện tử, tổ chức các hội chợ OCOP nhằm kết nối cung-cầu, tìm kiếm thị trường cho sản phẩm làng nghề…

Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, các chính sách này cần được đẩy mạnh hơn và đồng bộ hóa, tránh tình trạng “có nhưng không mạnh”, chưa đi sâu vào từng khâu cụ thể. Đặc biệt, cần sớm hình thành các cụm làng nghề, khu sản xuất tập trung để giảm chi phí, tăng khả năng liên kết.

Cũng liên quan câu chuyện đổi mới làng nghề, mới đây bên lề hội nghị Hỗ trợ khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo (KNĐMST) tại TP. Huế, ông Trương Thanh Hùng, Phó Chủ tịch Hội đồng Cố vấn KNĐMST quốc gia chia sẻ: “Không phải đưa máy móc thay hết tay nghề mà dùng công nghệ để hỗ trợ thiết kế, truyền thông, kiểm định chất lượng. Quan trọng nhất là dạy cho người làm nghề cách tiếp cận thị trường mới”.

Hiện nay, một số làng nghề tinh chế dầu tràm Huế đã áp dụng dây chuyền chưng cất hiện đại kết hợp lọ chiết thủy tinh an toàn, đồng thời gắn mã QR để khách truy xuất nguồn gốc. Nhờ vậy, những sản phẩm này đã có mặt tại các siêu thị, trung tâm thương mại ở tỉnh, thành phố lớn.

Bên cạnh đó, nguồn lực con người, nhất là lớp trẻ cũng là yếu tố quyết định. Nhiều nghệ nhân đề xuất Nhà nước nên mở các lớp dạy nghề miễn phí cho thanh niên địa phương, kết hợp hướng nghiệp từ trường phổ thông để “truyền lửa” làng nghề.

“Bây giờ học nghề không chỉ học kỹ năng mà phải học cách tư duy, đoán định được thị trường. Nếu có cơ chế giữ người trẻ ở lại làng, có thu nhập ổn định từ nghề, thì không lo mất nghề”-anh Lương Thanh Hiền, nghệ nhân làng gốm Phước Tích khẳng định.

Trong bối cảnh khó cạnh tranh bằng số lượng hay giá thành, việc đưa sản phẩm làng nghề Huế gắn với du lịch trải nghiệm và chuyển đổi số là con đường khả thi, bền vững.

Một người bạn của tôi công tác tại Hội Lữ hành TP. Huế chia sẻ, hiện nay du lịch làng nghề đang trở thành xu hướng trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Theo khảo sát của các đơn vị lữ hành, du khách nước ngoài muốn tìm đến những giá trị văn hóa làng nghề, trải nghiệm tay nghề tinh xảo của nghệ nhân và tìm hiểu quá trình sản xuất sản phẩm đặc sắc bản địa. Minh chứng là du lịch cộng đồng gắn với các làng nghề thời gian qua là một trong những sản phẩm thu hút khách du lịch của TP. Huế.

Đơn cử, tại làng Phước Tích từ năm 2023, mô hình “Một ngày làm thợ gốm” đã được triển khai: Du khách đến đây được trải nghiệm nặn gốm, tô màu, tham quan nhà rường cổ… Nhờ vậy xưởng nghề của anh Lương Thanh Hiền mỗi tháng đón 5-7 tour khách đến tham quan, lắng nghe câu chuyện về gốm. Mô hình này hiện nay cũng được HTX dầu tràm Lộc Thủy triển khai hơn 6 tháng qua. Nhiều khách đến làng nghề Lộc Thủy không chỉ để mua sản phẩm mà để trải nghiệm, hiểu biết quy trình tinh chế dầu tràm từ đầu vào nguyên liệu tươi, đến đầu ra của sản phẩm. Hoạt động của các mô hình trên đã giúp nâng cao sự gắn kết giữa du khách và sản phẩm. Theo đó nguồn thu nhập các hộ gia đình trong làng nghề cũng tăng lên.

Ở làng đan lát Bao La (xã Đan Điền), các sản phẩm đan lát như: Mẹt, rổ, túi tre... được thiết kế lại dưới dạng sản phẩm quà tặng, kết hợp với thương hiệu “Made in Hue”, có bao bì đẹp, thân thiện với môi trường. Nhờ vậy, từ chỗ chỉ bán khách lẻ nội địa và các điểm du lịch địa phương, nay sản phẩm đã ra Bắc vào Nam.

Không kém phần quan trọng nữa là ứng dụng nền tảng số, như tranh làng Sình, hoa giấy Thanh Tiên… nhiều nghệ nhân phối hợp các bạn trẻ bắt đầu mở gian hàng online, bán tranh trên Tiki, Shopee, Facebook... Các clip quay quá trình in tranh, giới thiệu văn hóa Huế thu hút hàng nghìn lượt xem, tạo hiệu ứng lan tỏa tích cực.

“Nếu biết kể chuyện về sản phẩm, lồng ghép yếu tố lịch sử-văn hóa, thì mỗi món hàng của làng nghề truyền thống Huế là một câu chuyện hấp dẫn. Đó là thứ công nghệ hiện đại không thể làm giả được”- Chủ tịch Hội Văn nghệ Dân gian TP. Huế- ông Nguyễn Thế chia sẻ.

Ở tầm vĩ mô, TP. Huế cần xác lập thương hiệu chung cho toàn bộ hệ sinh thái làng nghề: Từ nhận diện đồng bộ, chiến lược tiếp thị quốc tế, đến các chương trình phối hợp du lịch, thương mại, văn hóa. Sự thành công của mô hình làng nghề văn hóa du lịch hiện nay ở các nước châu Á, như Làng Jeonju (Hàn Quốc); Chiang Mai (Thái Lan); Cảnh Đức Trấn (Trung Quốc); thậm chí Hội An, Quảng Nam; Bắc Ninh, Đồng Tháp cũ… là những kinh nghiệm quý để làng nghề Huế tham khảo phát triển theo hướng riêng, độc đáo của mình.