Kiến tạo 'đường cao tốc thể chế' cho phát triển quốc gia

Tại đây, các chuyên gia pháp lý hàng đầu đã đưa ra những luận điểm sắc sảo, mở hướng cho việc kiến tạo một hệ thống pháp luật thống nhất, hiện đại và thích ứng với thời đại số.

Bối cảnh mới, yêu cầu mới

Các đánh giá cho thấy, Việt Nam đang bước vào một giai đoạn phát triển có tính bước ngoặt - “kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc”, với những chuyển đổi sâu rộng về kinh tế - xã hội, công nghệ và hội nhập quốc tế. Trong bối cảnh thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị, tổ chức chính quyền địa phương hai cấp, yêu cầu hoàn thiện thể chế, đặc biệt là cấu trúc hệ thống pháp luật, trở nên cấp bách hơn bao giờ hết.

Thứ trưởng Bộ Tư pháp Nguyễn Thanh Tú phát biểu tại hội thảo. Ảnh: PV

Theo Viện trưởng Viện Chiến lược và Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp) Nguyễn Văn Cương, hệ thống pháp luật nước ta hiện nay dù phát triển nhanh nhưng chất lượng chưa theo kịp thực tiễn. Còn có những quy định chồng chéo, mâu thuẫn, không thuận lợi cho đổi mới sáng tạo, thu hút và khơi thông nguồn lực đầu tư.

Đáng lưu ý hơn, thể chế về kinh tế tư nhân còn bất cập, quyền tài sản và quyền tự do kinh doanh chưa được bảo đảm đầy đủ. Điều này không chỉ gây khó khăn trong áp dụng, mà còn hạn chế năng lực cạnh tranh thể chế của Việt Nam trong khu vực.

Để đạt được mục tiêu đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao, hệ thống pháp luật Việt Nam phải được thiết kế “vừa có tính đồng bộ, thống nhất, vừa có khả năng thích ứng và dự đoán cao”. Muốn vậy, hệ thống pháp luật phải được chuyển trọng tâm từ “ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật” sang “sắp xếp, tinh chỉnh”, bảo đảm đồng bộ, rõ ràng, minh bạch, dễ tiếp cận, thực hiện.

Viện trưởng Viện Chiến lược và Khoa học pháp lý Nguyễn Văn Cương. Ảnh: PV

Thống nhất với quan điểm này, các chuyên gia pháp luật tham dự hội thảo cũng cho rằng, điều này chỉ có thể đạt được thông qua việc tính toán, thiết kế một hệ thống pháp luật hợp lý hơn theo hướng thể chế hóa đầy đủ, kịp thời các chủ trương của Đảng, xác định rõ những trụ cột cần thiết để đáp ứng mục tiêu phát triển đất nước.

Ứng dụng trí tuệ nhân tạo để rà soát hệ thống pháp luật

Dẫn thực trạng hiện nay hệ thống pháp luật phát triển theo hướng “tích lũy từng phần”, thiếu kiến trúc hệ thống. Riêng lĩnh vực đất đai, đầu tư, môi trường bị điều chỉnh bởi hàng chục nghị định, thông tư, ảnh hưởng tới tính minh bạch, ổn định của hệ thống pháp lý. Việt Nam cũng chưa có luật khung về dữ liệu, không gian mạng, AI hoặc chuyển đổi số, trong khi đây là nền tảng cấu trúc cho hệ thống pháp luật tương lai.

Nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật của Quốc hội GS.TS Phan Trung Lý nhìn nhận khi không có thiết kế cấu trúc tổng thể, các văn bản dễ bị chồng chéo, mâu thuẫn, và đề xuất thành lập hội đồng rà soát. Vấn đề cấp thiết hiện nay là lấp các lỗ hổng thể chế, tái cấu trúc lại hệ thống pháp luật. Vì vậy, hệ thống pháp luật cần được nhìn nhận không chỉ là “tập hợp văn bản” mà là một chỉnh thể thống nhất, có cấu trúc nội tại, vận hành theo nguyên tắc pháp lý rõ ràng và hiện đại.

Các chuyên gia pháp luật tham dự hội thảo: Ảnh: PV

GS.TS Phan Trung Lý đề xuất mô hình “kim tự tháp” gồm: Hiến pháp - tầng cao nhất, xác lập nguyên tắc tổ chức quyền lực, quyền con người, quyền công dân; Luật - gồm luật gốc, luật ngành, luật chuyên ngành; Văn bản dưới luật - cụ thể hóa, hướng dẫn thực thi. Bên cạnh đó, thiết lập cơ sở dữ liệu một cửa cho toàn bộ văn bản quy định pháp luật và xây dựng chỉ số thống nhất pháp lý toàn quốc.

Theo GS.TS Phan Trung Lý, đây là mô hình mở, hiện đại, vừa đảm bảo tính thượng tôn Hiến pháp, vừa tạo không gian linh hoạt cho pháp luật vận hành phù hợp với thực tiễn, nhất là trong các lĩnh vực mới như trí tuệ nhân tạo, kinh tế số, tài chính xanh. Quá trình triển khai, ứng dụng trí tuệ nhân tạo để hỗ trợ rà soát, phát hiện xung đột giữa các văn bản. Đổi mới quy trình lập pháp, bảo đảm mỗi văn bản luật được thiết kế theo nguyên tắc phân tầng, phân quyền, minh bạch. Tăng cường cơ chế phản biện và tham vấn chính sách với sự tham gia của cơ quan hành pháp và tư pháp ngay từ khâu dự thảo. Khi các tầng cấu trúc vận hành hài hòa, pháp luật sẽ không còn là “hàng rào thủ tục”, mà trở thành “đường cao tốc thể chế” – mở lối cho phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế.

Ở góc nhìn khác, nhóm chuyên gia tư vấn của Đề án “Hoàn thiện cấu trúc hệ thống pháp luật Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới” gồm: TS Dương Thị Thanh Mai - Nguyên Viện trưởng Viện Khoa học pháp lý (Bộ Tư pháp); GS.TS Vũ Công Giao - Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội; PGS.TS Đinh Dũng Sỹ - Nguyên Vụ trưởng Vụ pháp luật, Văn phòng Chính phủ nêu quan điểm: Trọng tâm của quá trình hoàn thiện cấu trúc hệ thống pháp luật không chỉ nằm ở sửa đổi, bổ sung từng đạo luật, mà là đổi mới tư duy pháp lý - lấy người dân, doanh nghiệp là trung tâm, khuyến khích sáng tạo, khởi nghiệp. Pháp luật phải đi trước, mở đường, tạo môi trường pháp lý minh bạch, ổn định và có tính dự báo cao, tháo gỡ mọi rào cản trong sản xuất kinh doanh, phát triển các mô hình kinh tế mới như kinh tế số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, kinh tế sáng tạo.

Theo Bộ Tư pháp, các ý kiến góp ý tại hội thảo là cơ sở quan trọng để Bộ Tư pháp - cơ quan gác cổng pháp luật và các bộ, ngành nghiên cứu, gợi mở hướng đi cụ thể cho quá trình cải cách thể chế sắp tới. Đích đến là pháp luật phải đi trước một bước, trở thành động lực dẫn dắt và bảo đảm cho sự phát triển bền vững của quốc gia.

Hà Phong