Ghana vật vã trong đói kém và dịch bệnh

Cái đói đeo bám

Phần lớn nguồn cung lương thực của Ghana đến từ các hộ nông dân canh tác nhỏ lẻ. Đa phần gia đình chỉ sẵn có lương thực trong 4 tháng mùa thu hoạch (từ cuối tháng 8 đến đầu tháng 12), các tháng còn lại họ phải nhịn đói là việc bình thường. Đợt hạn hán lịch sử vào mùa hè 2024 đã làm tình hình xấu thêm rất nhiều. 8 trong số 16 tỉnh của Ghana báo cáo có mùa màng thất thu. Chính quyền đã phải ra lệnh cấm xuất khẩu gạo, ngô và đậu nành nhưng nguồn lương thực vẫn không đủ.

Các trạm xá địa phương ở Ghana không đủ cả người lẫn thuốc men để đối phó với dịch viêm màng não.

Tỷ lệ lạm phát tại Ghana lên tới 53,4% vào năm 2023 do chịu ảnh hưởng từ đại dịch COVID-19. Kể từ đó đến nay, tỷ lệ lạm phát giảm rất chậm và hiện đứng ở mức 21,2%. Lương thực nằm trong nhóm hàng có tỷ lệ lạm phát cao nhất. Điều này đặt hàng triệu người dân Ghana vào cảnh đói. Theo số liệu của Liên hợp quốc (LHQ) thì khoảng 2,56 triệu người dân Ghana đang ở trong nạn đói và 2,4 triệu người thiếu ăn.

Không có thức ăn để mua là một chuyện, nhưng lạm phát còn gây ra nhiều khó khăn khác cho người dân. Giá phân bón và thuốc trừ sâu đã tăng lên gấp 3 lần so với 2 năm trước khiến nông dân không có tiền mua vật tư nông nghiệp. Không ai dám nghĩ đến chuyện thuê máy bơm, máy cày vì tiền xăng lên cao quá.

Tiến sĩ Balikisu Osman tại Đại học York (Canada) chỉ ra một vấn đề khác: “Có đến 76,6% các hộ nông dân Ghana trữ lương thực trong nhà mình. Chỉ có 47,2% hộ là có nhà kho chứa lúa gạo, nhưng các nhà kho này thường được dựng bằng cách đắp bùn đất và thiếu khả năng bảo vệ lương thực khỏi nấm mốc, mối mọt và các loài vật gây hại... Thường mỗi tỉnh chỉ có 5 - 6 cái silo kiên cố, không đủ để dự trữ lương thực sau khi thu hoạch”.

Miền Bắc Ghana là nơi sinh sống của 18,2% dân số quốc gia này nhưng lại là khu vực hứng chịu nạn đói nặng nề nhất. Tình hình càng trở nên nghiêm trọng bởi dòng người tị nạn từ nước láng giềng Burkina Faso đang phải trải qua cuộc chiến chống khủng bố. Có khoảng 17.000 người Burkina Faso đang lánh nạn tại Ghana, 80% trong số đó là phụ nữ và trẻ em hiện sống tại các trại tị nạn cách đường biên giới khoảng 30 km.

Cuộc sống tại các trại tị nạn vô cùng khó khăn. Người tị nạn sống trong lều bạt, ngày mưa thì lạnh lẽo còn ngày nắng thì nóng như lò. Họ sống hoàn toàn phụ thuộc vào những tổ chức từ thiện cung cấp thức ăn, nước sạch và thuốc men. Bạo lực diễn ra hằng ngày trong trại mà không gặp bất kỳ sự trừng phạt nào. Một người phụ nữ tị nạn trả lời hãng tin Reuters: “Tối hôm trước tôi nghe thấy một ai đó hét lên rồi tiếng chân người chạy rầm rầm. Tôi chỉ biết nhắm mắt lại và ôm chặt thằng con trai. Sáng hôm sau tôi mới biết là một gia đình có 4 người bị sát hại. Người ta nói rằng họ vừa mới nhận đồ ăn từ Hội Chữ thập đỏ vào chiều hôm trước. Đồ ăn và đồ đạc của họ đều bị cướp sạch”.

“Bóng ma” dịch bệnh

Tây Bắc Ghana đang phải hứng chịu đại dịch viêm màng não. Tính đến đầu tháng 5/2025 đã có hơn 200 bệnh nhân viêm màng não và 17 trường hợp tử vong. Ghana và các quốc gia Châu Phi khác như Senegal và Ethiopia nằm trên đường đi của dòng gió mùa Harmattan. Gió mùa khô không những làm suy yếu hệ hô hấp của con người mà còn phát tán vi khuẩn gây bệnh.

Anh Fuuro Logo (47 tuổi), sống tại làng Vuuyiri, quận Nadowli-Kaleo có người em trai 37 tuổi vừa mới mất vì bệnh viêm màng não. Anh cho biết: “Thằng em tôi sau một buổi đi bán cá ở chợ thì mắc bệnh tiêu chảy. Hôm sau đó thì nó lên cơn sốt và kêu rằng không thể cử động cổ. Nhà tôi đưa nó lên bệnh viện, nhưng chỉ vài tiếng sau thì nó đã mất”.

Sau khi mắc vi khuẩn gây bệnh viêm màng não, lớp màng não bảo vệ não bộ và cột sống của bệnh nhân sẽ bị viêm sưng, từ đó gây ra những triệu chứng như nôn mửa, sốt cao, đau đầu, đau cổ vai gáy. Nếu không được chữa trị trong vòng vài tiếng đầu tiên thì bệnh nhân sẽ bị hôn mê và thậm chí là tử vong. Vi khuẩn gây bệnh lây lan qua đường hô hấp. Nhiều gia đình ở Ghana lại sống trong những ngôi nhà chật chội, ít cửa sổ và thoát khí kém. Mùa hè năm nay lại đến sớm tại Ghana, là những điều kiện hoàn hảo để vi khuẩn viêm màng não lây truyền.

Anh Fuuro hiện vừa phải nuôi 5 đứa con của mình, vừa phải cáng đáng thêm 4 đứa cháu mồ côi của em trai. Tuy vậy gánh nặng cơm áo chỉ là một phần: “Bây giờ ra đường tôi hay tìm cách tránh mặt hàng xóm láng giềng. Người ta đồn rằng em trai tôi có tội tình gì nên mới bị trời phạt, hay là họ đồn trong người nhà tôi vẫn còn mầm bệnh. Các gia đình khác có người chết vì bệnh cũng phải chịu tiếng xấu như vậy”.

Công tác truyền thông phòng chống dịch bệnh hiện là vấn đề lớn ở Ghana. Bác sĩ Ernest Siepele giải thích: “Nhiều người dân thiếu hiểu biết vẫn nghĩ là bệnh viêm màng não là lời nguyền của tổ tiên họ hay là của các vị thần thánh. Nhà nào có người bị nhiễm bệnh thì không đưa bệnh nhân lên viện mà còn giấu họ đi vì sợ bị làng xóm dị nghị. Phải đến khi bệnh nhân trong tình trạng nguy cấp rồi thì người nhà mới đưa lên viện. Thế rồi bệnh nhân tử vong thì thân nhân lại nghĩ là thuốc men không có tác dụng gì, lần sau có người bị bệnh thì phải đưa đi thầy cúng”.

Riêng tại bệnh viện quận Nandom đã có 9 bệnh nhân tử vong vì viêm màng não tính từ đầu năm đến nay. Tiến sĩ Mark Padmore Awudi, phó giám đốc bệnh viện, trả lời hãng tin Reuters: “Đa phần người bệnh tử vong trong vòng 24 giờ kể từ khi nhiễm bệnh. Nhiều người được đưa đến bệnh viện trong tình trạng bất tỉnh hoặc gần như không thể thở được. Bệnh viện chúng tôi hiện thiếu cả máy thở lẫn bình oxy để cấp cứu cho các trường hợp trên”.

Chính phủ Ghana mới đây đã ra lệnh không thu tiền viện phí với các bệnh nhân mắc bệnh viêm màng não. Đây là một bước đi cần thiết vì nhiều người bệnh đã tử vong trong khi thân nhân còn đắn đo chuyện tiền bạc. Riêng khoản tiền xe cấp cứu đã khiến nhiều gia đình phải lo lắng. Mặt khác rất ít người dân Ghana có bảo hiểm y tế, mà nếu có thì bảo hiểm cũng chỉ chi trả cho các hoạt động điều trị cơ bản chứ không bao gồm việc cấp cứu.

Tương lai mịt mù

Các nhà nghiên cứu trong và ngoài Ghana đang “chạy đua” với thời gian để điều chế ra vaccine trị bệnh viêm màng não. Các đợt dịch viêm màng não ở Tây Phi thường là do vi khuẩn Neisseria meningitidis gây ra và đã có vaccine điều trị. Nhưng đợt dịch lần này lại do một chủng vi khuẩn Streptococcus hiếm gặp gây ra. Tính đến thời điểm hiện nay các bác sĩ Ghana chỉ có thể dùng các loại thuốc kháng sinh đa dòng như Ceftriaxone để trị bệnh. Điều họ lo lắng nhất là sử dụng thuốc kháng sinh quá nhiều hoàn toàn có thể khiến vi khuẩn trở nên kháng thuốc, từ đó lan truyền nhanh hơn và gây tử vong nhiều hơn.

Những người nông dân Ghana đang phải đối mặt với vô số khó khăn.

Tiến sĩ Sally-Ann Ohene, Văn phòng chuẩn bị cho thảm họa thuộc Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cho biết: “Chi Streptococcus có nhiều chủng vi khuẩn khác nhau, và hiện mới chỉ có vacinne cho một số chủng. Các chuyên gia của WHO hiện đang trong quá trình xem xét các bằng chứng thu thập được tại hiện trường để đưa ra lời khuyên cho các tổ chức nghiên cứu... Đại dịch tại Ghana cho thấy sự cấp bách trong việc tăng tốc độ phát triển vaccine đối phó với các bệnh dịnh đang diễn ra ngày càng thường xuyên”.

Một vấn đề khác mà hệ thống y tế Ghana đang phải đối mặt là việc thiếu ngân sách. Họ dựa rất nhiều vào các nguồn tài trợ từ các chính phủ để hoạt động, trong đó các khoản hỗ trợ từ Mỹ chiếm đến 18%. Ghana nằm trong số các nước đã bị Tổng thống Mỹ Donald Trump cắt viện trợ. Chính phủ Ghana sẽ thiếu đến 156 triệu USD để duy trì hệ thống y tế và các dịch vụ công cơ bản khác trong năm 2025.

Tiến sĩ Sally-Ann Ohene nhận xét: “Việc Mỹ cắt viện trợ là một thảm họa. Không chỉ hoạt động phòng chống và chữa trị bệnh viêm màng não bị ảnh hưởng mà nhiều thành quả khác của ngành y tế Ghana cũng sẽ bị thui chột vì không còn ngân sách hoạt động”.

Các hoạt động cứu trợ của Quỹ Lương thực thế giới (WFP) cũng phải hứng chịu ảnh hưởng. Hiện nay WFP đang hỗ trợ trực tiếp cho hơn 36.000 người Ghana bằng cách cho họ tiền mua lương thực. Ngoài ra WFP còn hỗ trợ khoảng 17.000 nông dân Ghana một khoản tiền hằng tháng để nạp thẻ điện thoại. Với việc USAID - đối tác hàng đầu của WFP - rút khỏi Ghana, WFP đang phải “lao đao” tìm kiếm những nguồn tài trợ mới.

Mới đây WFP và Chính phủ Pháp tuyên bố sẽ hợp tác thực hiện một chương trình hỗ trợ lương thực và phát triển nông nghiệp mới ở Ghana. Chương trình nhắm đến việc hỗ trợ khoảng 10.200 người tị nạn và 20.000 người Ghana sống tại miền Bắc nước này. Đây là một tia sáng le lói đem lại niềm hy vọng rằng nạn đói sẽ được đẩy lùi. Tuy vậy trong tương lai gần, nhiều khả năng tình hình thiếu lương thực tại Ghana sẽ còn trở nên trầm trọng hơn do điều kiện khí hậu bất lợi, lạm phát cao và sức ép từ tình hình bất ổn tại các nước láng giềng Burkina Faso và Bờ Biển Ngà.

Lê Công Vũ