Đảm bảo sự bình đẳng giữa bên buộc tội và gỡ tội

Nghị quyết 66-NQ/TW đã xác định công tác xây dựng và thi hành pháp luật là “đột phá của đột phá”, để đạt được điều này, cần bắt đầu từ việc đổi mới tư duy, vì tư duy là nguồn gốc của mọi hành động. Đối với hoạt động tư pháp hình sự, trọng tâm của việc đổi mới tư duy là nguyên tắc suy đoán vô tội.

Vì sao phải đổi mới tư duy?

Quan hệ pháp luật hình sự là mối quan hệ giữa các cơ quan nhà nước với bị can, bị cáo - những người luôn ở vị thế yếu thế, dễ bị lạm quyền. Để bảo vệ các đối tượng này, BLTTHS đã quy định 27 nguyên tắc cơ bản, trong đó suy đoán vô tội (Điều 13) là một nguyên tắc quan trọng. Nguyên tắc này được hiến định tại khoản 1 Điều 31 Hiến pháp năm 2013 “người bị buộc tội được coi là không có tội cho đến khi có bản án có hiệu lực pháp luật”.

Đổi mới tư duy trong hoạt động tư pháp hình sự, đặc biệt là về nguyên tắc suy đoán vô tội, là yêu cầu cấp thiết để thực hiện tinh thần Nghị quyết 66. Ảnh: TRẦN LINH

Về bản chất, nguyên tắc này xác lập nghĩa vụ chứng minh tội phạm thuộc về các cơ quan tố tụng. Bị can, bị cáo có quyền nhưng không có nghĩa vụ chứng minh mình vô tội và có quyền im lặng nếu lời khai không đúng sự thật.

Tuy nhiên, trong thực tiễn, nguyên tắc này chưa được nhận thức và thực hiện đầy đủ. Những người tiến hành tố tụng đôi khi bị chi phối bởi tư duy suy đoán có tội và tập trung chứng minh tội phạm thay vì xác định sự thật khách quan.

Nền tảng để đổi mới tư duy về nguyên tắc suy đoán vô tội

Để đổi mới tư duy, phải coi pháp luật là nền tảng bảo vệ quyền con người, không chỉ là công cụ điều chỉnh xã hội. Chuyển từ quan niệm pháp luật hình sự là công cụ trừng phạt sang bảo vệ công lý, quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân. Việc trừng phạt chỉ có ý nghĩa khi công lý đã được bảo vệ. Bên cạnh đó, cần tiếp thu các công ước quốc tế và án lệ tiến bộ, đáp ứng yêu cầu hội nhập và bảo vệ quyền con người.

Từ những nền tảng này, việc đổi mới tư duy được thể hiện qua các biểu hiện: Chuyển nhận thức các cơ quan tư pháp từ “công cụ quản lý” sang “cơ quan thực hiện dịch vụ công lý”, nơi bảo vệ công lý và phục vụ công dân. Đề cao tố tụng tranh tụng, đảm bảo sự bình đẳng giữa bên buộc tội và gỡ tội. Phiên tòa phải là một cuộc điều tra công khai. Bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình; thay thế cơ chế xử lý nội bộ khép kín bằng cơ chế giải trình rõ ràng.

Luật sư Nguyễn Minh Tâm

Việc vi phạm nguyên tắc suy đoán vô tội có thể dẫn đến oan sai, mà một trong những nguyên nhân chính là bức cung, nhục hình. Bức cung, nhục hình là những hành vi bị nghiêm cấm trong hoạt động điều tra. Thực tế, lời khai của bị can không phải là chứng cứ duy nhất để kết tội. Lời khai đó chỉ có giá trị khi phù hợp với các chứng cứ khác.

Luật sư tham gia gác cửa công lý, cân bằng tố tụng

Đổi mới tư duy trong hoạt động tư pháp hình sự là yêu cầu cấp thiết để thực hiện tinh thần Nghị quyết 66. Trong quá trình này, luật sư (LS) đóng vai trò người gác cửa công lý, đảm bảo sự cân bằng quyền lực. Việc tôn trọng và nâng cao vị thế của LS là điều kiện để củng cố niềm tin của nhân dân vào nền tư pháp, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Hoạt động tư pháp hình sự gắn liền với quyền tự do, tính mạng, danh dự của công dân. Sự tham gia của LS ngay từ giai đoạn điều tra giúp bị can, bị cáo biết các quyền của mình. Báo cáo của Bộ Công an năm 2023 cho thấy các vụ án có LS tham gia từ giai đoạn điều tra, tỉ lệ khiếu nại về vi phạm tố tụng giảm hơn 20%.

Hiện diện của LS trong tiến trình giải quyết các vụ án như một sự giám sát hoạt động tố tụng.

LS góp phần quan trọng trong việc hạn chế oan sai. Vụ án Nguyễn Thanh Chấn là một minh chứng điển hình khi LS đã kiên trì điều tra, thu thập chứng cứ mới, giúp giải oan cho thân chủ.

Nâng cao vai trò của LS cũng là cách để bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong hoạt động tố tụng hình sự. Muốn vậy, cần quy định LS được tiếp cận hồ sơ ngay sau khi khởi tố bị can. Các cơ quan tiến hành tố tụng cần xem LS là đối tác bình đẳng, cùng mục đích tìm ra sự thật khách quan.

Ngoài ra, cần ứng dụng công nghệ sâu rộng, hiện đại để quản lý hồ sơ điện tử, cho phép LS tra cứu trực tuyến để dễ dàng tham gia tố tụng.

Luật sư NGUYỄN MINH TÂM