Chuyển hướng chiến lược vì chất lượng dân số và phát triển

Nhiều nội dung mới được đưa vào dự thảo, theo đó, Việt Nam chuyển trọng tâm từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”, coi dân số không chỉ là con số cần kiểm soát, mà là trung tâm, mục tiêu và động lực của phát triển bền vững.

Đặt yếu tố con người ở trung tâm

Cán bộ dân số tuyên truyền, phổ biến các chính sách dân số cho người dân.

Trong nhiều năm qua, công tác dân số ở Việt Nam gắn liền với khẩu hiệu “Mỗi cặp vợ chồng nên có hai con”, chủ yếu tập trung vào việc hạn chế tốc độ tăng dân số. Chính sách này đã góp phần kiểm soát quy mô dân số, giảm gánh nặng cho phát triển kinh tế - xã hội ở giai đoạn trước. Tuy nhiên, bối cảnh mới đang đặt ra những thách thức khác: Tốc độ già hóa dân số tăng nhanh, mức sinh trung bình toàn quốc giảm mạnh (chỉ còn khoảng 1,91 con/phụ nữ vào năm 2024 - mức thấp nhất trong lịch sử), tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh vẫn chưa được khắc phục triệt để.

Từ thực tiễn đó, việc đề xuất xây dựng và ban hành Luật Dân số nhằm thể chế hóa các chủ trương, đường lối lớn của Đảng và Nhà nước, nhất là tinh thần Nghị quyết số 21-NQ/TƯ của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII về công tác dân số trong tình hình mới, Kết luận số 149-KL/TƯ của Bộ Chính trị về đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết số 21-NQ/TƯ, Nghị quyết số 72-NQ/TƯ của Bộ Chính trị về một số giải pháp đột phá, tăng cường bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân. Luật mới không chỉ kế thừa những quy định còn phù hợp của Pháp lệnh Dân số năm 2003 mà còn mở rộng phạm vi điều chỉnh, bổ sung thêm 15 điều mới, bao quát các nội dung từ truyền thông, giáo dục, đến điều chỉnh quy mô, cơ cấu, phân bố dân số và các điều kiện bảo đảm cho công tác dân số trong thời kỳ phát triển mới.

Theo Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) Lê Thanh Dũng, Dự thảo Luật Dân số tập trung quy phạm hóa bốn chính sách lớn: Duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh; thích ứng với già hóa dân số; nâng cao chất lượng dân số. Đây là điểm khác biệt cốt lõi: Từ việc kiểm soát số lượng dân cư sang hướng tiếp cận tổng thể hơn - đặt yếu tố con người ở trung tâm, chú trọng chất lượng, cơ cấu và phân bố dân số hợp lý.

Thước đo cho sự thịnh vượng của đất nước

Một trong những điểm mới quan trọng của dự thảo luật là nhóm chính sách khuyến khích sinh con tại các vùng có mức sinh thấp, góp phần duy trì mức sinh thay thế bền vững. Phó Cục trưởng Cục Dân số (Bộ Y tế) Phạm Vũ Hoàng cho biết, các biện pháp cụ thể được đề xuất gồm tăng thời gian nghỉ thai sản, hỗ trợ tài chính khi sinh con thứ hai và gia đình sinh đủ hai con được ưu tiên mua, thuê nhà ở xã hội. Đây là chính sách mang tính đột phá, nhằm tháo gỡ rào cản tài chính - nguyên nhân chủ yếu khiến nhiều cặp vợ chồng trẻ ngại sinh con.

Dự thảo cũng điều chỉnh một số quy định liên quan đến đối tượng nam giới để bảo đảm tính phù hợp và tránh khoảng trống pháp lý. Theo đó, quy định ưu tiên mua nhà ở xã hội dự kiến áp dụng cho “nam giới có hai con nhưng vợ đã chết”.

Không chỉ dừng ở hỗ trợ sinh con, dự thảo luật đặc biệt chú trọng nâng cao chất lượng dân số. Các biện pháp được cụ thể hóa ngay từ giai đoạn tiền hôn nhân và trước - sau sinh, bao gồm: Tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn, giúp phát hiện sớm các nguy cơ di truyền, bệnh lý. Sàng lọc, chẩn đoán, điều trị trước sinh và sơ sinh, nhằm giảm thiểu dị tật bẩm sinh, nâng cao chất lượng giống nòi...

Hiện nay, Việt Nam đang đối mặt với tốc độ già hóa nhanh hơn nhiều quốc gia trong khu vực. Nhóm người trên 60 tuổi hiện chiếm khoảng 13% dân số và dự kiến sẽ vượt 20% vào năm 2038. Theo Trưởng phòng Chăm sóc sức khỏe người cao tuổi (Cục Dân số, Bộ Y tế) Nguyễn Xuân Trường, để thích ứng, dự thảo luật đưa ra nhiều quy định nhằm bảo đảm an sinh và chăm sóc người cao tuổi, như phát triển nguồn nhân lực chuyên ngành chăm sóc, hỗ trợ dịch vụ cộng đồng, và thiết lập cơ chế tiếp nhận, xử lý thông tin về hành vi xâm phạm quyền người cao tuổi.

Một nội dung đáng chú ý khác là các biện pháp mạnh mẽ giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh. Dự thảo tiếp tục khẳng định nguyên tắc cấm lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức, ngoại trừ phục vụ chẩn đoán, điều trị bệnh di truyền liên quan đến giới tính; đồng thời quy định đình chỉ hành nghề đối với người hành nghề y có hành vi công bố, tiết lộ giới tính thai nhi trái phép.

Với bốn trụ cột chính sách được cụ thể hóa, Luật Dân số không chỉ là công cụ pháp lý mà còn định hướng chiến lược lâu dài cho phát triển con người Việt Nam.

Bộ Y tế kỳ vọng, khi được Quốc hội thông qua, Luật Dân số sẽ góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống, bảo đảm an sinh xã hội và phát triển nguồn nhân lực bền vững, đúng với tinh thần “dân số là trung tâm, mục tiêu và động lực của phát triển”. Đây sẽ là bước tiến pháp lý quan trọng, khẳng định tầm nhìn của Việt Nam trong thời kỳ mới - lấy con người làm gốc, lấy chất lượng dân số làm thước đo cho sự thịnh vượng và phát triển bền vững của đất nước.

Mai Hoa