Chủ động phòng chống thiên tai trong xây dựng nông thôn mới

Chủ động ứng phó thiên tai ngay từ cấp thôn, xã

Những năm gần đây, thiên tai ngày càng diễn biến phức tạp, bất thường và khó lường, đặc biệt là tại các vùng nông thôn, miền núi và ven biển. Theo thống kê từ Cục Quản lý đê điều và Phòng, chống thiên tai (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), những năm qua, thiên tai đã làm hàng trăm người chết và mất tích, thiệt hại kinh tế nhiều tỷ đồng.

Trong bối cảnh đó, việc lồng ghép yêu cầu phòng chống thiên tai theo phương châm "4 tại chỗ" (chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, phương tiện vật tư tại chỗ, hậu cần tại chỗ) vào chương trình xây dựng nông thôn mới được coi là yêu cầu bắt buộc và cấp bách. Đây không chỉ là biện pháp ứng phó khi thiên tai xảy ra, mà còn là cách tiếp cận chủ động, nâng cao khả năng thích ứng và bảo vệ sinh kế cho người dân.

Lực lượng chức năng giúp người dân gia cố lại nhà phòng tránh bão. Ảnh: Duy Tuấn

Tại tỉnh Quảng Trị, huyện miền núi Đakrông là địa phương điển hình triển khai hiệu quả phương châm 4 tại chỗ trong xây dựng nông thôn mới. Ông Lê Văn Tường, xã Tà Long chia sẻ: "Trước đây, khi xảy ra sạt lở hay mưa lớn, chúng tôi thường bị động, chờ huyện hỗ trợ. Nhưng từ khi xã thành lập đội phòng chống thiên tai cơ sở, có kho dự trữ vật tư, tập huấn kỹ năng cho người dân thì tình hình thay đổi rõ rệt. Giờ đây, khi có sự cố, bà con không hoảng loạn, chính quyền phản ứng nhanh và thiệt hại được giảm thiểu đáng kể".

Cùng với Tà Long, xã Hưng Phước (Bình Phước) cũng là điểm sáng. Từ đầu năm 2024, chính quyền xã đã thành lập 3 đội xung kích phòng chống thiên tai với hơn 90 thành viên, gồm lực lượng dân quân tự vệ, đoàn viên thanh niên và hội viên nông dân. Tất cả đều được tập huấn kiến thức phòng chống thiên tai và diễn tập định kỳ. Xã cũng được đầu tư một kho vật tư dự phòng gồm áo phao, cuốc, xẻng, đèn pin, phao cứu sinh và lương thực khẩn cấp đủ cho 200 người.

Lồng ghép tiêu chí phòng chống thiên tai vào tiêu chuẩn nông thôn mới

Từ tháng 4/2024, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã ban hành Kế hoạch hành động số 1664/KH-BNN-PCTT, yêu cầu các địa phương đẩy mạnh xây dựng cộng đồng an toàn trước thiên tai gắn với chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới. Theo đó, trong bộ tiêu chí nông thôn mới nâng cao, yếu tố an toàn thiên tai và thích ứng biến đổi khí hậu được đặt ở vị trí quan trọng, gắn liền với các tiêu chí về hạ tầng, môi trường và tổ chức cộng đồng.

Đáng chú ý, Chương trình hành động quốc gia về giảm nhẹ rủi ro thiên tai giai đoạn 2021-2030 cũng đặt mục tiêu đến năm 2025 có ít nhất 70% số xã trên toàn quốc đạt chuẩn “xã an toàn trước thiên tai”. Để đạt mục tiêu này, việc xây dựng kế hoạch phòng chống thiên tai cấp xã phải được thực hiện định kỳ, có sự tham gia của cộng đồng dân cư.

Anh Nguyễn Văn Trọng, nông dân xã Xuân Hòa (huyện Kế Sách, Sóc Trăng) chia sẻ: "Chúng tôi từng nghĩ phòng chống thiên tai là việc của chính quyền. Nhưng từ khi xã tổ chức họp dân, tập huấn cách xử lý khi lốc xoáy, lũ lụt, bà con ai cũng chủ động hơn. Hồi tháng 3 vừa rồi, nước lớn bất ngờ nhưng nhờ có kế hoạch sẵn, mọi người đưa gia súc lên cao, chằng mái nhà, di dời sớm nên không ai bị thiệt hại".

Việc phòng chống thiên tai tại chỗ không chỉ là cứu trợ khi sự cố xảy ra, mà còn là công tác chuẩn bị kịch bản, cơ sở vật chất và con người sẵn sàng ứng phó. Theo báo cáo của Văn phòng thường trực Ban Chỉ đạo quốc gia về phòng chống thiên tai (tháng 5/2025), hiện cả nước đã có hơn 5.000 đội xung kích phòng chống thiên tai cấp xã, trên 80% có kế hoạch hành động cụ thể, 70% được trang bị vật tư, thiết bị cơ bản.

Bên cạnh sự vào cuộc của chính quyền, người dân cũng giữ vai trò trung tâm. Việc xã hội hóa nguồn lực, khuyến khích doanh nghiệp, tổ chức xã hội, hội phụ nữ, nông dân cùng tham gia xây dựng cộng đồng an toàn trước thiên tai là hướng đi được nhiều địa phương như Thừa Thiên Huế, Thanh Hóa, Quảng Nam triển khai hiệu quả.

Đảm bảo phòng chống thiên tai theo phương châm 4 tại chỗ là giải pháp then chốt để nông thôn mới phát triển bền vững. Ảnh: Hoàng Anh

Trong tiến trình xây dựng nông thôn mới, yếu tố bền vững không thể tách rời khỏi khả năng chủ động ứng phó thiên tai. Nếu hạ tầng có thể xây bằng bê tông và sắt thép, thì năng lực chống chịu thiên tai phải được “xây” từ chính con người và cộng đồng, bằng kiến thức, ý thức, kỹ năng và sự chuẩn bị sẵn sàng. Phương châm "4 tại chỗ" vì thế không chỉ là một mô hình ứng phó, mà còn là tư duy phát triển phù hợp với đặc thù nông thôn Việt Nam, nơi mỗi xã, mỗi thôn là một đơn vị độc lập cần có khả năng tự chủ trong tình huống khẩn cấp.

Thực tế đã chứng minh, những địa phương triển khai tốt phương châm này không chỉ giảm thiểu thiệt hại do thiên tai mà còn tăng cường tính liên kết cộng đồng, củng cố niềm tin giữa người dân với chính quyền cơ sở, tạo nền tảng cho các tiêu chí khác trong chương trình nông thôn mới từ môi trường sống đến an ninh trật tự.

Tuy nhiên, để phương châm "4 tại chỗ" thực sự hiệu quả và bền vững, cần sự chuyển đổi từ mô hình tự phát sang cách làm có hệ thống, có kế hoạch dài hạn, nguồn lực ổn định, đặc biệt là chính sách ưu tiên trong đầu tư phát triển nông thôn gắn với phòng chống thiên tai. Cùng với đó, nâng cao năng lực cho lực lượng xung kích, cập nhật dữ liệu rủi ro thiên tai, lồng ghép các giải pháp thích ứng biến đổi khí hậu vào quy hoạch nông thôn là những yêu cầu cấp thiết.

Nguyễn Thanh