Bảo vệ môi trường: Nền tảng cho phát triển bền vững. Bài 2: Dự án nghìn tỷ đình trệ, bào mòn 'sức khỏe' môi trường

Nhiều dự án liên quan đến môi trường trên địa bàn TP. Hà Nội còn chậm triển khai, kém hiệu quả. Ảnh: N.LỘC

Nhiều dự án chậm tiến độ, gây thất thoát và lãng phí

Từng được ví là “thành phố đáng sống” với những điểm sáng về BVMT, song TP. Đà Nẵng hiện đang đối mặt với những áp lực ngày càng lớn từ ô nhiễm môi trường. Một trong những nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ bất cập trong triển khai các dự án xử lý rác thải. Điển hình là Dự án Nhà máy xử lý rác Hội An - từng được kỳ vọng vận hành vào tháng 6/2024, nhưng liên tục lùi tiến độ, hiện được dự kiến hoàn thành cuối năm 2025. Việc chậm trễ không chỉ khiến rác thải tại đô thị du lịch này gia tăng nhanh, mà còn khiến tình trạng chôn lấp thủ công chưa được khắc phục triệt để.

Tại TP. Hà Nội, tình trạng ô nhiễm ở các dòng sông nội đô như Tô Lịch, Nhuệ... vẫn diễn biến phức tạp dù Thành phố đã tập trung nhiều nguồn lực. Dự án hệ thống xử lý nước thải Yên Xá - tổng mức đầu tư hơn 16.000 tỷ đồng - được coi là “cứu cánh” cho các dòng sông, song sau nhiều năm triển khai vẫn chưa thể hoàn thành. Ở gói thầu số 4 (khu vực Hà Đông), người dân còn phải chịu thêm ô nhiễm bụi, tiếng ồn từ công trường thi công dang dở, kéo dài nhiều năm.

Đây chỉ là vài ví dụ trong hàng trăm dự án BVMT đang “giậm chân tại chỗ”, gây lãng phí lớn nguồn lực công. Nhiều dự án đã bị Quốc hội đưa vào danh sách đầu tư kém hiệu quả hoặc lãng phí, nêu tại Nghị quyết số 74/2022/QH15 về tăng cường thực hành tiết kiệm, chống lãng phí.

Trong số đó, Dự án Hồ Krông Pách Thượng (Đắk Lắk) từng được Kiểm toán nhà nước (KTNN) chỉ ra hàng loạt sai phạm: Điều chỉnh tiến độ hai lần, nhiều bất cập trong quản lý đầu tư và chấp hành quy định pháp luật.

Không dừng lại ở đó, hàng loạt dự án quy mô lớn khác như giải quyết ngập do triều khu vực TP. Hồ Chí Minh (giai đoạn 1) - tổng mức đầu tư trên 10.000 tỷ đồng - dù khởi công từ năm 2016 vẫn chưa hoàn thành; nhiều vụ việc tại các dự án Hồ chứa nước Cánh Tạng (Hòa Bình), Hồ chứa nước Bản Mồng (Nghệ An) đã bị khởi tố để điều tra do sai phạm trong đấu thầu, chậm tiến độ, đội vốn và gây lãng phí nghiêm trọng.

Những hệ lụy kéo dài từ dự án đình trệ

Theo các chuyên gia môi trường, nguyên nhân của tình trạng chậm tiến độ không chỉ do vướng mắc trong giải phóng mặt bằng mà còn bắt nguồn từ năng lực yếu kém của chủ đầu tư và nhà thầu thi công. Dù nhiều trường hợp sai phạm đã bị xử lý, nhưng hệ lụy mà các dự án để lại vẫn kéo dài, ảnh hưởng trực tiếp đến người dân và môi trường sinh thái.

Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam Phùng Chí Sỹ nhận định: “Các dự án môi trường chậm tiến độ không chỉ khiến nguồn lực đầu tư bị lãng phí, mà còn tác động ngược, làm gia tăng ô nhiễm tại khu vực thi công, tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn cho cộng đồng.”

Chuyên gia Nguyễn Minh Phong dẫn chứng, Dự án Hồ chứa nước Cánh Tạng (tổng vốn 3.115 tỷ đồng) nếu hoàn thành đúng tiến độ, có thể giúp hàng nghìn hộ dân vùng hạ lưu tránh được ngập úng và lũ quét trong các đợt thiên tai gần đây.

Tương tự, ông Tạ Quang Vinh - Cục trưởng Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng) cho rằng, tình trạng ngập úng tại Hà Nội một phần bắt nguồn từ sự chậm trễ trong triển khai các dự án thoát nước, chống ngập, cho thấy bài toán năng lực tổ chức thực hiện vẫn chưa được giải quyết căn cơ.

Công tác kiểm toán cũng phản ánh thực trạng tương tự. Kết quả kiểm toán chuyên đề việc quản lý, sử dụng kinh phí BVMT và ứng phó biến đổi khí hậu giai đoạn 2021-2023 tại tỉnh Quảng Ninh cho thấy: Lượng lớn rác thải sinh hoạt chưa được xử lý triệt để; nhiều dự án xử lý chất thải rắn bị chậm tiến độ; năng lực nhà đầu tư hạn chế; các dự án ODA về môi trường, như Dự án thoát nước và xử lý nước thải TP. Hạ Long chưa triển khai gói thầu thi công xây lắp. Đáng chú ý, còn tới 4 dự án ưu tiên ứng phó biến đổi khí hậu và 10 dự án trọng điểm BVMT chưa được phân bổ vốn triển khai - cho thấy sự bất cập giữa mục tiêu và thực tế.

Khoảng cách sau sáp nhập và yêu cầu tăng cường giám sát

Sau quá trình sáp nhập địa giới hành chính, nhiều địa phương cũng đang đối mặt với những thách thức mới trong đầu tư BVMT. Sự chênh lệch về năng lực, nguồn vốn và cơ cấu đầu tư khiến việc triển khai các dự án xử lý rác, nước thải trở nên thiếu đồng bộ, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm môi trường.

Đơn cử, TP. Đà Nẵng - địa phương từng dẫn đầu cả nước về BVMT - hiện phải gánh thêm áp lực lớn sau khi hợp nhất với tỉnh Quảng Nam. Báo cáo của Ủy ban nhân dân Thành phố cho biết, chỉ trong ba năm (2022-2024), Đà Nẵng đã chi hơn 3.900 tỷ đồng cho sự nghiệp BVMT, chiếm tỷ lệ cao trong tổng chi ngân sách và triển khai 29 dự án lớn với tổng vốn hơn 4.490 tỷ đồng, trong đó có nhiều dự án đổi mới công nghệ xử lý rác thải, xây dựng nhà máy xử lý chất thải đa năng. Trong khi đó, tỉnh Quảng Nam chỉ chi hơn 576 tỷ đồng, cho thấy sự chênh lệch rõ rệt về năng lực tài chính, dẫn đến khó khăn trong phối hợp thực hiện các chương trình BVMT liên vùng.

Bên cạnh đó, việc thu hút đầu tư tư nhân vào lĩnh vực xử lý rác thải theo công nghệ mới vẫn gặp nhiều vướng mắc về thủ tục pháp lý và cơ chế vốn, khiến nhiều dự án “nằm trên giấy” dù đã được phê duyệt từ lâu.

Trong bối cảnh đó, tăng cường giám sát - đặc biệt là giám sát của Quốc hội, KTNN, các Bộ, ngành và người dân - trở thành yêu cầu cấp bách. Quốc hội đã quyết định tiến hành giám sát chuyên đề về việc thực hiện chính sách, pháp luật BVMT kể từ khi Luật BVMT năm 2020 có hiệu lực, nhằm siết chặt kỷ luật đầu tư, ngăn ngừa lãng phí và bảo đảm hiệu quả của từng đồng vốn ngân sách.

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Quang Huân (TP. Hồ Chí Minh) nhấn mạnh: “Các vấn đề môi trường, biến đổi khí hậu hiện nay vẫn thiếu một cái nhìn tổng thể, thấu đáo. Cần có một chương trình giám sát quốc gia toàn diện, thực hiện bài bản và có trọng tâm để giải quyết căn cơ”.

Thực tế cho thấy, đầu tư cho môi trường không chỉ là trách nhiệm, mà còn là phép thử về hiệu quả quản trị quốc gia. Những dự án nghìn tỷ đình trệ không chỉ lãng phí nguồn lực mà còn làm tổn hại tới niềm tin của nhân dân và “sức khỏe” môi trường quốc gia.

Do đó, cùng với việc hoàn thiện cơ chế đầu tư, lựa chọn nhà thầu đủ năng lực và tăng cường trách nhiệm người đứng đầu, công tác kiểm toán, giám sát và công khai thông tin tài chính các dự án môi trường cần được thực hiện thường xuyên, nghiêm túc - để từng dự án thật sự trở thành nền tảng vững chắc cho mục tiêu phát triển bền vững đất nước.

Vai trò giám sát của Quốc hội, các Bộ, ngành chức năng và của người dân đối với công tác BVMT sẽ tiếp tục được Báo Kiểm toán thông tin trong kỳ tiếp theo./.

NHÓM PV