Ứng dụng Big Data và AI trong phân tích chuỗi hóa đơn điện tử: Giải pháp đột phá chống gian lận hoàn thuế GTGT xuất khẩu

Cán bộ ngành Thuế trao đổi nghiệp vụ phân tích dữ liệu hóa đơn điện tử.

Big Data và AI – Sức mạnh mới trong kiểm soát hoàn thuế

Hoàn thuế GTGT đối với hàng hóa xuất khẩu là chính sách thiết yếu giúp doanh nghiệp phát triển, góp phần thúc đẩy nền kinh tế đất nước. Thế nhưng, song song với lợi ích đó, tình trạng gian lận hoàn thuế diễn biến ngày càng phức tạp và tinh vi hơn.

Không ít doanh nghiệp lợi dụng chính sách ưu đãi hoàn thuế bằng cách lập khống hóa đơn, giả mạo chứng từ xuất khẩu, thiết lập chuỗi giao dịch giả tạo nhằm hợp thức hóa đầu vào - đầu ra để trục lợi ngân sách nhà nước.

Các chuỗi giao dịch này thường có chiều dài lớn, qua nhiều khâu trung gian, khiến việc phát hiện gian lận bằng thủ công trở nên vừa tốn kém nguồn lực, vừa dễ bỏ sót.

Bước chuyển mình lớn trong quản lý thuế là việc triển khai hóa đơn điện tử toàn quốc từ tháng 7/2022. Đây là bước tiến hiện đại hóa công tác quản lý, giúp việc quản lý dữ liệu minh bạch và thuận tiện hơn.

Tuy nhiên, chính sự phổ biến của hóa đơn điện tử cũng tạo điều kiện cho một số doanh nghiệp lợi dụng chuỗi hóa đơn điện tử để hợp thức hóa hàng hóa không có thật, làm gia tăng nguy cơ gian lận trong hoàn thuế GTGT xuất khẩu.

Trước những thách thức ngày càng phức tạp đó, Tổ phân tích Dữ liệu hóa đơn điện tử thuộc Ban Quản lý tuân thủ và Hỗ trợ người nộp thuế (Cục Thuế) đã tận dụng sức mạnh của công nghệ Big Data và trí tuệ nhân tạo (AI), xây dựng hệ thống phân tích chuỗi hóa đơn điện tử với sự chính xác và hiệu quả cao.

Hệ thống sử dụng mô hình cơ sở dữ liệu đồ thị, trong đó mỗi nút đại diện cho một doanh nghiệp với mã số thuế định danh, còn các cạnh biểu thị mối quan hệ mua bán giữa hai doanh nghiệp qua số lần giao dịch, tổng giá trị và danh sách hóa đơn.

Nhờ vậy, hệ thống có thể nhanh chóng truy vết các chuỗi giao dịch phức tạp, phát hiện những dấu hiệu bất thường liên quan đến các mặt hàng rủi ro.

Đồ thị mua bán hóa đơn. Ảnh: CT.

AI tự động phân tích tần suất xuất hóa đơn, thời điểm phát hành, đối tác giao dịch thường xuyên và tỷ lệ đầu vào - đầu ra không hợp lý. Hệ thống còn hỗ trợ phân loại hồ sơ hoàn thuế theo mức độ rủi ro, giúp ngành Thuế tập trung nguồn lực kiểm tra chuyên sâu các trường hợp nghi vấn, đồng thời rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ minh bạch, không rủi ro.

Công nghệ này còn cho phép tự động xếp hạng rủi ro từng doanh nghiệp dựa trên hành vi khai báo và lịch sử giao dịch, tạo ra bức tranh toàn diện về hoạt động mua bán và hoàn thuế, góp phần hạn chế thất thu ngân sách nhà nước.

Thực tiễn triển khai và hành trình vượt khó

Từ tháng 7/2022, hóa đơn điện tử bắt buộc được áp dụng rộng rãi trên toàn quốc. Với tinh thần trách nhiệm và quyết tâm đổi mới, Tổ phân tích Dữ liệu hóa đơn điện tử đã phối hợp cùng Cục Công nghệ Thông tin (nay là Ban Công nghệ, chuyển đổi số và tự động hóa thuộc Cục Thuế) phát triển bản thử nghiệm AI phân tích chuỗi mua bán hàng hóa, đặc biệt tập trung vào các mặt hàng xuất khẩu trọng điểm.

Qua nhiều cuộc họp định kỳ với cơ quan thuế các địa phương, hệ thống đã chạy thử chuỗi mua bán từ các doanh nghiệp cấp F1 đến F5, quan sát, phát hiện các mối quan hệ mua đi bán lại và các dấu hiệu nghi vấn rủi ro cao.

Đến tháng 6/2025, chuỗi phân tích mặt hàng tinh bột sắn đã được hoàn thiện và bàn giao thành công cho nhiều địa phương lớn như Hà Nội, Nghệ An, TP. Hồ Chí Minh, Ninh Bình, Hưng Yên, góp phần nâng cao chất lượng công tác kiểm tra và phòng chống gian lận.

Dù vậy, quá trình triển khai cũng cho thấy, cần tiếp tục nâng cấp hạ tầng công nghệ thông tin để đáp ứng tốc độ xử lý dữ liệu lớn; đồng bộ hóa nguồn dữ liệu giữa các đơn vị; tăng cường phối hợp giữa các bộ phận và địa phương.

Ngành Thuế cũng đang tối ưu thuật toán AI để xử lý tốt hơn các trường hợp doanh nghiệp ngừng hoạt động, thay đổi địa chỉ hoặc có các yếu tố pháp lý phức tạp.

Trước thực tế này, một loạt các giải pháp đã được đề xuất nhằm phát triển công nghệ quản lý thuế, bao gồm từ việc đầu tư hạ tầng dữ liệu và AI chuyên ngành thuế, chuẩn hóa dữ liệu hóa đơn điện tử trên toàn quốc đến việc tích hợp dữ liệu liên ngành từ Hải quan, Ngân hàng, Kho bạc; áp dụng các thuật toán học máy để phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường, đào tạo chuyên sâu cán bộ thuế về kỹ năng phân tích dữ liệu và AI; cùng nghiên cứu xây dựng khung pháp lý cho phép sử dụng kết quả phân tích AI hỗ trợ quyết định thanh tra, kiểm tra thuế. Đồng thời, thúc đẩy hợp tác liên ngành chia sẻ dữ liệu và kiểm tra chéo thông tin.

Dữ liệu lớn Big Data và ứng dụng trí tuệ nhân tạo AI là giải pháp đột phá để hiện đại hóa công tác quản lý thuế, đặc biệt là ứng dụng vào phân tích chuỗi hóa đơn điện tử sẽ giúp ngành Thuế chủ động hơn trong phát hiện và ngăn ngừa gian lận hoàn thuế.

Đây là hướng đi chiến lược cần triển khai đồng bộ cả về công nghệ, nhân lực, và thể chế do đó việc triển khai cần sự quyết tâm, đầu tư bài bản và sự phối hợp chặt chẽ giữa các đơn vị trong và ngoài ngành.

Sự tâm huyết của những cán bộ thuế như Lê Minh Hằng đang góp phần đưa ngành Thuế khẳng định vị thế tiên phong trong ứng dụng công nghệ. Ảnh: TN.

Theo Lê Minh Hằng, chuyên viên chính Ban Quản lý tuân thủ và hỗ trợ người nộp thuế, quá trình triển khai đã luôn nhận được sự quan tâm và chỉ đạo sát sao của các cấp lãnh đạo. Điều này đã trở thành nguồn động viên, giúp cho các thành viên Tổ phân tích tiếp tục nghiên cứu với mục đích nâng cao chất lượng quản lý thuế trong thời gian tới.

Tham gia tổ phân tích dữ liệu tiếp cận với dữ liệu lớn Big Data và AI, tôi thực sự nhận ra cá nhân cần học hỏi thêm rất nhiều, cần thay đổi để đáp ứng nền kinh tế chuyển đổi số,” Lê Minh Hằng chia sẻ.

Có thể nói, với sự quyết tâm, cùng tâm huyết của những cán bộ thuế như Lê Minh Hằng, ngành Thuế đang ngày càng khẳng định vị thế tiên phong trong ứng dụng công nghệ, hướng tới quản lý thuế thông minh và hiện đại, góp phần xây dựng nền tài chính phát triển bền vững.

Thúy Nga