TS Lê Nguyên Phương: Muốn quản lý con dùng mạng xã hội, cha mẹ phải đối thoại thay vì áp đặt

Trước đề xuất gây chú ý gần đây của Pháp về việc áp dụng “giờ giới nghiêm số” cho trẻ dưới 15 tuổi, TS Lê Nguyên Phương - chuyên gia tâm lý giáo dục, nhà sáng lập WISEDUCATION - chia sẻ góc nhìn về tác động của mạng xã hội đến trẻ em, khả năng áp dụng ở Việt Nam, cũng như những khuyến nghị dành cho phụ huynh.

Trong cuộc trao đổi với Một Thế Giới, TS Lê Nguyên Phương nhấn mạnh rằng việc đặt giới hạn giờ sử dụng mạng xã hội chỉ thực sự có hiệu quả khi đi kèm giáo dục kỹ năng số và sự đồng hành của cha mẹ, thay vì áp đặt mệnh lệnh một chiều.

TS Lê Nguyên Phương, chuyên gia tâm lý giáo dục, nhà sáng lập WISEDUCATION - Ảnh: NVCC

Từ góc độ của một chuyên gia về tâm lý, theo ông, việc áp dụng “giờ giới nghiêm” đối với trẻ em dưới 15 tuổi dùng mạng xã hội - như khuyến nghị của Pháp - liệu có tác động tích cực hay tạo ra phản ứng ngược?

- TS Lê Nguyên Phương: Từ góc nhìn tâm lý, “giờ giới nghiêm số” có thể tạo lợi ích nếu mục tiêu chính là bảo vệ giấc ngủ, nhịp sinh học và giảm tiếp xúc đêm với nội dung gây kích thích cảm xúc.

Bằng chứng tổng quan cho thấy giấc ngủ là cơ chế trung gian quan trọng giữa việc dùng thiết bị và sức khỏe tâm thần ở vị thành niên, đặc biệt khi trẻ sử dụng quá trễ vào đêm.

Tuy nhiên, khi áp dụng như một biện pháp thuần kiểm soát, thiếu giáo dục về ý nghĩa, thiếu sự tôn trọng và sự thảo luận để đi đến đồng thuận với trẻ, chính sách này dễ gây ra các phản kháng vốn rất bình thường ở tuổi dậy thì, làm suy yếu quan hệ cha mẹ - con cái, và đẩy hành vi sử dụng mạng xã hội ban đêm vào “vùng bí mật”.

Vì vậy, nếu tham chiếu kinh nghiệm Pháp đề nghị “giờ giới nghiêm” (22 giờ - 8 giờ sáng) cho thanh thiếu niên, tôi cho rằng tính tích cực chỉ phát huy khi đi kèm giáo dục kỹ năng số, xây dựng tiến trình tự kỷ luật, và hỗ trợ gia đình thiết lập nghi thức ngủ nghỉ lành mạnh hơn là trừng phạt mang tính mệnh lệnh.

Ở Việt Nam, trẻ em đang dành trung bình 5 - 7 giờ/ngày cho mạng xã hội. Con số thời gian quá nhiều như vậy liệu có ảnh hưởng đến sự phát triển nhận thức và cảm xúc của các em, thưa ông?

- TS Lê Nguyên Phương: Việc trẻ ở Việt Nam dành quá nhiều giờ mỗi ngày cho mạng xã hội như vậy đặt ra cho chúng ta các cảnh báo theo ba chiều kích: chức năng điều hành và chú ý, năng lực điều hòa cảm xúc, và tiến trình xây dựng căn tính.

Các báo cáo y tế - tâm lý gần đây nhấn mạnh mức sử dụng mạng xã hội ở nhóm 13 - 17 tuổi rất phổ cập và với tần suất gần như liên tục. Khi thời gian online tăng thì nguy cơ xáo trộn giấc ngủ, giảm hoạt động thể chất, và tăng tiếp xúc với nội dung gây căng thẳng của trẻ cũng tăng.

Điều này sẽ ảnh hưởng đến tiến trình trưởng thành của bộ nhận thức - cảm xúc. Hiện nay thì việc quyết định số lượng thời gian sử dụng thế nào là bệnh lý cũng còn không thống nhất trong giới chuyên gia.

Tuy nhiên những khuyến cáo về việc điều chỉnh liều lượng và giờ giấc sử dụng trong bối cảnh sinh hoạt và học tập, và việc chọn lọc chất lượng lẫn nội dung, đặc biệt vào buổi tối nhằm bảo vệ giấc ngủ và sự gắn kết chân thực offline với những người thân chính là những điều thực sự cần thiết cho sự phát triển lành mạnh của trẻ.

Theo ông, có nghiên cứu nào cho thấy mối liên hệ trực tiếp giữa việc nghiện mạng xã hội và các rối loạn tâm thần ở trẻ em, như lo âu hay trầm cảm?

- TS Lê Nguyên Phương: Về mối liên hệ giữa rối loạn tâm thần với việc lạm dụng mạng xã hội, các nghiên cứu phân tích tổng hợp cho thấy sự tương quan nhất quán giữa sử dụng việc sử dụng mạng xã hội thái quá (problematic use) với triệu chứng trầm cảm, lo âu và căng thẳng ở thanh thiếu niên.

Tuy nhiên, cường độ tương quan này là vừa phải và không đồng đều; nó còn chịu ảnh hưởng bởi cách thức sử dụng, độ nhạy cảm của từng cá nhân, và chất lượng và thời lượng giấc ngủ của cá nhân đó.

Các khuyến cáo y tế công cộng của Hoa Kỳ và Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ nhấn mạnh rằng bằng chứng về cơ chế nhân - quả trực tiếp giữa hai việc này vẫn đang được tích lũy; dẫu vậy, chúng ta có đủ cơ sở thực hành phòng ngừa, đặc biệt việc giảm dùng ban đêm, theo dõi nội dung, và tăng hỗ trợ xã hội để hạ nguy cơ.

Nói cách khác, “nghiện mạng xã hội” chưa phải chẩn đoán chính thức trong DSM, nhưng lạm dụng hay “sử dụng có vấn đề” quả thật có liên quan đến các vấn đề sức khỏe tâm thần tiêu cực.

Vậy làm sao để phụ huynh nhận biết con mình đang bị ảnh hưởng tiêu cực từ việc lạm dụng mạng xã hội, thưa ông?

- TS Lê Nguyên Phương: Nếu nói về việc sử dụng ban đêm của trẻ thì các dấu hiệu sớm bao gồm những thay đổi về chất lượng giấc ngủ chẳng hạn khó ngủ, ngủ không sâu, dậy không sảng khoái.

Trẻ cũng gia tăng việc né tránh hoạt động tiếp xúc thiên nhiên hay xã hội, tính khí thay đổi thất thường hoặc dễ kích động sau khi tương tác online, giảm tập trung học tập, và có những hành vi “giấu giếm”, chẳng hạn mang điện thoại vào phòng ngủ, để chuông suốt đêm, xóa lịch sử duyệt web.

Ở chiều sinh lý - cảm xúc, trẻ có thể xuất hiện trạng thái kích thích kéo dài hoặc buồn bã sau khi tự so sánh mình trong các mối quan hệ online.

Ở chiều quan hệ offline, tương tác gia đình thưa dần, các cuộc đối thoại với người thân cũng hạn chế dần, nhiều khi chỉ còn lại những tranh cãi về “thời gian sử dụng màn hình cho phép”. Phụ huynh nên coi rối loạn giấc ngủ là chỉ dấu quan trọng để can thiệp sớm bằng việc điều chỉnh thói quen buổi tối, đồng thời mở kênh trò chuyện về nội dung trẻ đang xem -hơn là chỉ đếm thời gian trẻ sử dụng.

Việc sử dụng điện thoại, mạng xã hội nhiều sẽ ảnh hưởng đến sức khỏe và giấc ngủ - Ảnh minh họa, nguồn: Internet

Trong trường hợp trẻ bị hạn chế hoặc áp “giờ giới nghiêm số” trong gia đình, làm thế nào để giúp các em không cảm thấy bị kiểm soát quá mức, vẫn duy trì sự tin tưởng với cha mẹ?

- TS Lê Nguyên Phương: Khi phải giới hạn hoặc áp “giờ giới nghiêm số”, việc duy trì niềm tin đòi hỏi thái độ của chúng ta phải chuyển từ logic kiểm soát sang xây dựng sự hợp tác.

Cha mẹ cần giải thích về mục đích của các biện pháp này là sức khỏe của chính con cái, trong đó có yếu tố giấc ngủ, cùng con cùng xây dựng quy ước theo lộ trình tăng quyền tự chủ, và thực hành “đồng sử dụng kỹ thuật số có đối thoại” (digital co-use with conversation). Điều này bao gồm việc cha mẹ tích cực tham gia các hoạt động kỹ thuật số cùng con như xem, chơi, tìm các nội dung, và thảo luận chúng để cùng học hỏi, thông hiểu, và kết nối sâu sắc với nhau.

Cha mẹ cần thông hiểu nội dung con tiếp cận và kể cả mạng lưới xã hội trên mạng của con. Bằng chứng tổng hợp về “biến trung gian phụ huynh” (parental mediator) trong việc dạy con về kỹ thuật số (digital parenting) cho thấy việc kết hợp sự hỗ trợ ấm áp cho sự tự chủ của trẻ song hành với các quy tắc sẽ đem lại hiệu quả rõ ràng hơn so với việc cấm đoán cứng nhắc với sự trừng phạt.

Các mô hình như “thưởng giờ sử dụng” khi trẻ đạt được các mục tiêu về ngủ - học do chúng ta đề ra sẽ dần dần giúp trẻ trải nghiệm tinh thần tự quản thay vì phục tùng. Việc áp dụng các nghi thức buổi tối thống nhất cho cả nhà như đặt sạc thiết bị ngoài phòng ngủ, tắt chuông báo từ giờ quy định... sẽ khả thi và ít gây ra sự chống đối hơn một “mệnh lệnh” chỉ quy định riêng cho trẻ.

Ở một quốc gia như Việt Nam, nếu ban hành quy định pháp lý về “giờ giới nghiêm số” thì liệu có khả thi không, hay nên ưu tiên giải pháp giáo dục kỹ năng số cho trẻ và phụ huynh từ gia đình, nhà trường?

- TS Lê Nguyên Phương: Chúng ta sẽ không có nhận định chính thức và khoa học nào cho việc đánh giá khả thi của các biện pháp, nếu không có sự nghiên cứu áp dụng mang tính thử nghiệm, đặc biệt tại Việt Nam.

Tuy nhiên, từ các nghiên cứu thế giới, tính khả thi của “giờ giới nghiêm số” nếu chỉ ở cấp pháp lý sẽ thấp hơn tính khả thi của cách tiếp cận “giáo dục - hệ sinh thái,” nghĩa là một tiếp cận đặt nặng yếu tố giáo dục và kết hợp nhiều hệ sinh thái chung quanh trẻ.

Các khuyến nghị y tế công cộng quốc tế đề xuất chúng ta cần kết hợp chuẩn an toàn nền tảng, giáo dục kỹ năng số, và tăng cường vai trò gia đình - nhà trường như việc xây dựng nhiều lớp hàng rào, thay vì dựa vào một biện pháp hành chính duy nhất.

Kinh nghiệm của Pháp cho thấy ngay cả khi có đề xuất cấm đoán và giới nghiêm, việc thực thi ở từng độ tuổi vẫn rất phức tạp. Do đó, chúng ta cần ưu tiên việc chuẩn hóa giáo dục kỹ năng số và giấc ngủ học đường, tích hợp vào tham vấn học đường và hoạt động Đoàn - Đội tại các cơ sở giáo dục; cùng với đó là các chiến dịch truyền thông rộng rãi các thông tin dựa trên bằng chứng khoa học và có sự tôn trọng đối với sự phát triển và trưởng thành của trẻ.

Một trong những dấu hiệu nhận biết sớm trẻ bị ảnh hưởng tâm lý, sức khỏe tâm thần chính là rối loạn giấc ngủ

Ở góc độ của một chuyên gia tâm lý, giáo dục, ông đánh giá thế nào về khoảng cách giữa kiến thức công nghệ của trẻ và cha mẹ hiện nay? Liệu nó có phải là lý do khiến phụ huynh gặp khó trong việc đồng hành cùng con trên mạng xã hội?

- TS Lê Nguyên Phương: Khoảng cách công nghệ giữa cha mẹ và con là có thật nhưng không phải nguyên nhân cốt lõi. Vấn đề trọng tâm là khoảng cách về “năng lực điều hướng số” (digital navigation) gồm hiểu biết rủi ro và quyền riêng tư, đọc hiểu thuật toán, và quản trị cảm xúc khi tương tác online của cha mẹ. Nghiên cứu UNICEF nhấn mạnh kỹ năng số không chỉ giới hạn trong việc truy cập mà còn bao gồm môi trường hỗ trợ học tập các chuẩn an toàn và ứng xử online.

Khi gia đình sở hữu văn hóa “trò chuyện về công nghệ” và tuân thủ các quy định chung như giờ tất cả tắt thiết bị thì khoảng cách kỹ thuật thuần túy bớt quan trọng. Vì vậy, thay vì cố “đuổi kịp công nghệ”, phụ huynh nên phát triển năng lực đối thoại với con cái; cần xây dựng và tuân thủ các quy tắc nhất quán, cũng như thực hành các thói quen kỹ thuật số lành mạnh.

Thực ra, mạng xã hội cũng có mặt tích cực là mang đến cơ hội học tập và kết nối. Nhưng theo kinh nghiệm của ông, làm sao để trẻ em Việt Nam tận dụng mặt tích cực và tránh những rủi ro?

- TS Lê Nguyên Phương: Dĩ nhiên mạng xã hội có thể là môi trường học tập, sáng tạo và kết nối xã hội có ý nghĩa nếu trẻ được trang bị “vệ sinh số” (digital hygiene) tức là các thói quen và hành xử để bảo đảm các phương tiện và sự có mặt của chúng ta trên môi trường kỹ thuật số được an toàn và lành mạnh, và các kỹ năng xã hội - cảm xúc đi kèm.

Các khuyến nghị của giới chuyên môn khẳng định không nên cấm đoán toàn diện mà cần tối ưu “chất lượng sử dụng”: chọn nội dung có giá trị, chủ động xây dựng nội dung ý nghĩa thay vì chỉ lướt mạng thụ động, giám sát rủi ro so sánh xã hội và nội dung độc hại, và bảo vệ giấc ngủ đầy đủ chất lượng.

Trong giáo dục, tôi đề xuất chúng ta cần xây dựng và triển khai mô hình thực hành gồm mục tiêu học tập trên nền tảng số, nhật ký cảm xúc sau khi dùng mạng xã hội, và các dự án cộng tác có giám sát để trẻ trải nghiệm năng lực tự chủ - trách nhiệm thay vì phụ thuộc vào việc trừng phạt và tưởng thưởng nhất thời cho các quy định "độc đoán".

Giấc ngủ rất quan trọng với sức khỏe của con người, không chỉ trẻ em mà cả người lớn ở các độ tuổi - Ảnh: Internet

Nếu có thể đưa ra 3 khuyến nghị cho gia đình Việt Nam trong việc quản lý con cái sử dụng mạng xã hội, ông sẽ ưu tiên điều gì?

- TS Lê Nguyên Phương: Ba khuyến nghị ưu tiên cho gia đình Việt Nam là: thứ nhất, thiết lập “vòng bảo vệ giấc ngủ” cấp hộ gia đình như đặt thiết bị sạc lẫn công cụ ngoài phòng ngủ, tắt chuông báo từ khung giờ định trước, hoạt động thư giãn và an tĩnh trước giấc ngủ; vì đây là những yếu tố có bằng chứng mạnh mẽ nhất bảo vệ sức khỏe tinh thần.

Thứ hai, cùng con thực hành “đồng sử dụng có đối thoại” tối thiểu 1- 2 lần/tuần để hiểu nội dung cũng như mối quan hệ trực tuyến của con và con sẽ gia tăng cảm giác được lắng nghe.

Thứ ba, cha mẹ hãy cùng con xây dựng bộ quy ước tự quản tăng dần, gắn nó với mục tiêu học tập - sức khỏe, và có cơ chế phản hồi định kỳ để điều chỉnh. Hệ thống khuyến cáo này kết hợp việc bảo vệ, phát triển năng lực và tự chủ, đúng tinh thần giáo dục chuyển hóa. Nó không chỉ giảm thiểu tác hại, mà còn nuôi dưỡng khả năng sử dụng công nghệ một cách có trí tuệ và nhân bản.

- Xin cảm ơn TS Lê Nguyên Phương về những chia sẻ hữu ích đến Một Thế Giới và bạn đọc!

Nhật Hạ