Sức sống của kho tư liệu âm thanh quý giá

Dòng chảy lịch sử qua bảo tàng âm thanh

Dẫn tôi đi xem kho tư liệu âm thanh hiện có khoảng 30.000 giờ âm thanh và 80.000 đầu băng, bà Dương Thị Minh Hằng, Giám đốc Trung tâm Lưu trữ và Sản xuất chương trình, Đài Tiếng nói Việt Nam (TNVN) chạm nhẹ vào từng chiếc băng cối như chạm vào ký ức lịch sử của Đài. Nhưng chiếc băng có tuổi đời vài chục năm, được sắp xếp trên kệ đều tăm tắp theo khu vực, thể loại, giờ ít được dùng đến kể từ khi số hóa kho băng, nhưng vẫn luôn luôn được gìn giữ, bảo quản cẩn thận, chưa khi nào bị quên lãng.

Những cuốn băng có tuổi đời vài chục năm chưa bao giờ bị lãng quên

Dừng lại trước một cuốn băng cối, bà Hằng xúc động: “Cuốn băng này là tư liệu âm thanh về Bác Hồ mà chúng tôi đã mang ra nghe để chọn được tư liệu đắt nhất khi làm một chương trình ở Nhà hát Đài TNVN. Băng thu âm chương trình Bác Hồ chúc Tết Mậu Thân năm 1968. Trong băng, có một đoạn tiếng Bác thử micro và nói “Khơ-ra-sô, khơ-ra-sô” (trong tiếng Nga, “khơ-ra-sô” có nghĩa là “tốt” - PV). Nghe tiếng Bác, tôi như được sống trong khoảng thời gian, không gian lúc mọi người đứng đó thu âm, xúc động đến nghẹn lời”.

Một tư liệu quý khác là bản tin tình hình chiến sự tiến công vào Sài Gòn trong những ngày cuối tháng 4 năm 1975 do phát thanh viên Hà Phương đọc. “Năm 1975, lúc ấy tôi còn rất nhỏ, nhưng nghe lại bản tin cách đây 50 năm mà cảm giác sống động như thấy trận đánh ấy diễn ra ngay trước mắt, khiến tôi nổi gai ốc”, chị Dương Thị Minh Hằng bày tỏ. Tôi chợt nghĩ, nếu bản tin ấy, file tư liệu âm thanh lịch sử ấy bây giờ được phát làm tư liệu dạy và học lịch sử, hoặc phát trên nền tảng số, hay biết cách làm viral trên Tiktok thì sẽ tạo cảm xúc, sự quan tâm từ thế hệ trẻ.

Mỗi ngày, vẫn có thêm những tư liệu âm thanh giá trị khác được đưa vào kho băng

Kho băng của Đài TNVN có những tư liệu âm thanh quý giá, thậm chí là duy nhất. Đó là các bài phát biểu của lãnh đạo Đảng và Nhà nước qua các thời kỳ; các kỳ Đại hội Đảng toàn quốc; các kỳ họp Quốc hội; các bản tin đặc biệt về giải phóng Thủ đô, giải phóng miền Nam thống nhất đất nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc thơ chúc Tết đồng bào và chiến sĩ cả nước, sự kiện Bác Hồ mất, các bản tin chiến trường năm xưa; các cuộc phỏng vấn lịch sử, như cuộc phỏng vấn vượt không gian của nhà báo Trần Thiên Nhiên với phi hành gia Phạm Tuân năm 1980 từ trạm không gian Sakyut 6 - Liên Xô cũ; các giọng đọc phát thanh viên huyền thoại của Đài TNVN, những kho tàng âm nhạc của các nhạc sĩ lớn,... “Hiện nay, nhiều gia đình nhạc sĩ đang ngỏ ý muốn xin lại Đài các tác phẩm âm nhạc vô giá ấy - những bản thu âm hoàn toàn theo cách ngày xưa, tức là những âm thanh không có hiệu ứng điện tử”, bà Dương Thị Minh Hằng cho hay.

Và mỗi ngày, vẫn tiếp tục có thêm những tư liệu giá trị khác được đưa vào kho băng. Gần đây nhất, Tổng Giám đốc Đỗ Tiến Sỹ đã giao Trung tâm đưa tư liệu băng thu âm lời của nguyên Tổng Biên tập Đài TNVN Trần Lâm nói tại chùa Trầm về nhiệm vụ phải giữ được Tiếng nói Việt Nam vào kho tư liệu âm thanh nhà Đài.

Máy ghi âm (thu phát) ST600 và những cuốn băng cối huyền thoại

Cho đến nay, 90% những tư liệu âm thanh trong kho băng đó đã được số hóa thành file âm thanh và bảo mật an toàn. Bản gốc vẫn được bảo quản lưu trữ, giữ nguyên hiện trạng hết mực cẩn thận bởi mang giá trị hiện vật, di sản, dấu ấn lịch sử. “Sau nhiều năm nữa, nếu thiết bị số mới không đọc được những file âm thanh số hóa trên ổ cứng hiện nay thì vẫn hy vọng có một thiết bị mới số hóa được từ băng âm thanh gốc sang định dạng mới nhất của thời điểm đó để giữ được di sản này”, bà Dương Thị Minh Hằng bày tỏ.

Tâm huyết với việc gìn giữ di sản này, thế nhưng việc lưu trữ tư liệu âm thanh vấp phải không ít khó khăn. “Thứ nhất, băng không chống chọi và trường tồn được với điều kiện về độ ẩm, thời tiết và thời gian. Thứ hai, theo thời gian, máy ghi âm (thu phát) băng cối sẽ bị hỏng dần, linh kiện để thay thế cũng bị mai một, mà giờ trên thế giới không sản xuất lại máy ST600 nữa. Vì thế, chúng tôi luôn luôn cố gắng ở mức tối đa, là ở kho băng có một phòng xử lý vật lý, có kế hoạch, quy trình bảo dưỡng thường xuyên. Nhiệt độ và độ ẩm trong kho băng luôn luôn ở mức tiêu chuẩn để giữ được môi trường tốt nhất, chống ẩm mốc cho băng đĩa”, bà Hằng cho hay.

Các dữ liệu âm thanh được sao lưu sang 2 - 3 hệ thống, đảm bảo 300% độ an toàn thông tin

Để thanh âm lưu trữ mãi về sau

Gọi là phòng tua băng (giúp khử mốc, khử bụi và chống dính băng khi để lâu sẽ làm mất dữ liệu) - một trong những công việc bảo dưỡng băng - nhưng đó chỉ là nơi đầu hành lang trên tầng 3 của Trung tâm. “Ở đây rất nóng nực, nhưng lại là nơi phù hợp để tua băng bởi thoáng gió. Băng để lâu, nếu tua trong phòng kín thì ẩm mốc và bụi từ không thoát được, sẽ quẩn dính vào người, gây ngứa dữ dội và ảnh hưởng đến sức khỏe. Khi tua, chúng tôi phải đeo 2 khẩu trang. Mùa hè nóng bức, mồ hôi nhễ nhại cộng với bụi từ dính vào người gây ngứa, “cảm giác đáng nhớ lắm!””, chị Vũ Quỳnh Hoa, Phòng Công nghệ lưu trữ, hài hước nói về công việc của mình.

Ngứa và nóng bức là vậy nhưng mỗi khi vào định kỳ vệ sinh, bảo dưỡng băng thì một ngày cũng chỉ có một người phụ trách công đoạn tua băng bởi chỉ có 2 máy tua. Một người tua 7 tiếng mỗi ngày, làm tối đa sẽ được khoảng 250 băng cối. Khi tua, băng bị đứt thì phải dừng máy để nối. Nối xong, phải tua lại một lần nữa để băng được phẳng phiu. Thế là thành gấp đôi việc. “Có những băng tư liệu lịch sử quý, khi bị đứt, tôi phải thu âm từng đoạn rồi ghép vào. Mất công nhưng lấy lại được âm thanh là tôi mừng cả ngày”, chị Hoa bày tỏ.

Hiện nay, kho băng đã được số hóa 90% nhưng vẫn luôn luôn được gìn giữ, bảo quản cẩn thận

Trước khi tua, các cuộn băng sẽ được hút bụi bằng những chiếc chổi nhỏ xíu và lau bằng khăn ẩm nhẹ. Quá trình ấy, những băng giòn có thể bị gãy, đứt hoặc xổ tung. Các kỹ thuật viên sẽ phải tỉ mỉ nối lại, làm sao để hạn chế thấp nhất việc mất tín hiệu âm thanh ở chỗ đứt nối, rồi gỡ thủ công và quấn lại từng đoạn. “Các loại băng có chất liệu khác nhau thì quy trình xử lý, khôi phục cũng khác nhau. Băng xenlulô dễ bị chua, ẩm mốc, xoăn, đứt. Băng PVC, băng test thì có thể bị dính vào nhau, chảy nhựa và để phục hồi thì phải hấp khoảng 60 độ C trong một thời gian nhất định. Việc lưu trữ, bảo quản băng rất công phu, nếu làm không tốt, băng bị ẩm mốc theo thời gian, âm thanh sẽ bị méo tiếng và đứt băng”, chị Hoa cho hay.

Sự tỉ mỉ, cẩn trọng của các kỹ thuật viên khi bảo quản băng đã từng lập nên kỳ tích. Chị Bùi Thị Hạnh, một kỹ thuật viên chia sẻ: “Chất lượng băng về mặt cơ học, vật lý, điện tử rất kém nên số hóa được hết đã là một kỳ công. Có những băng bị cong vẹo, quăn queo, dính chặt vào nhau, tưởng chừng không thể nào phục hồi, nhưng sau đấy, chúng tôi cũng có được công nghệ để tách những băng từ này ra và làm gọn đẹp như ban đầu”.

Cuốn băng lưu giữ "Bản tin chiến thắng" và nhiều tác phẩm quý giá của Đài Tiếng nói Việt Nam về sự kiện giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước

Việc số hóa tư liệu âm thanh đã giảm tải nỗi vất vả cho kỹ thuật viên mỗi khi tra cứu và trích xuất tư liệu theo yêu cầu của các phóng viên, biên tập viên. Một file tư liệu nhưng nhiều người dùng được cùng lúc. Các phóng viên, biên tập viên cũng không bị mất thời gian vì phải tua băng nhiều lần mới lấy được một đoạn tư liệu cần thiết như trước đây. Chị Hạnh cho biết: “Với mỗi file tư liệu âm thanh được số hóa, các kỹ thuật viên phải lập cơ sở dữ liệu (trường thông tin), ghi chú cụ thể các thông tin nội dung trong file đó và tạo từ khóa để các phóng viên, biên tập viên dễ tìm được tư liệu khi cần. Những tư liệu âm thanh lịch sử, chúng tôi đang tiến hành giải băng thành text”.

Để đảm bảo an toàn thông tin, Phòng Công nghệ lưu trữ đã sao lưu dữ liệu sang 2 - 3 hệ thống, đảm bảo 300% độ an toàn, để dữ liệu luôn luôn truy cập được. “Phải chọn công nghệ lưu trữ và bảo quản âm thanh phù hợp để vừa giữ nguyên trạng băng, vừa nâng cấp chất lượng âm thanh. Các kỹ thuật viên của Trung tâm đã học và làm chủ được công nghệ bảo quản tư liệu âm thanh, bảo tồn kho tư liệu âm thanh vô giá này. Công việc nhọc nhằn, khó khăn nhưng phải làm được. Chúng tôi tâm niệm thế nên đến nay, những tư liệu từ những ngày đầu phát sóng của Đài TNVN hầu như vẫn còn nguyên vẹn và được lưu giữ cẩn thận tại Trung tâm Lưu trữ và Sản xuất chương trình”, bà Dương Thị Minh Hằng khẳng định.

Ngọc Vũ/VOV.VN