Phát triển nghiên cứu khoa học trong giáo dục: Để '3 nhà' không lệch nhịp

4 nút thắt

PGS.TS. Vũ Đình Tiến, Phó trưởng ban Khoa học – Công nghệ, ĐH Bách khoa Hà Nội cho hay, nhiều năm qua, mô hình phổ biến để thúc đẩy hợp tác nghiên cứu giữa 3 nhà là các nhiệm vụ khoa học công nghệ (KHCN) sử dụng ngân sách Nhà nước và có kinh phí đối ứng từ doanh nghiệp và do các cơ sở giáo dục ĐH thực hiện. Mô hình này tồn tại nhiều hạn chế cố hữu, tạo ra những "nút thắt".

Thứ nhất, nút thắt về động lực và cam kết, thể hiện rõ nhất nguồn kinh phí nghiên cứu chủ yếu từ Nhà nước, vô tình làm giảm tính cam kết và áp lực thành công từ phía doanh nghiệp. Phần vốn "đối ứng" đôi khi chỉ mang tính hình thức, doanh nghiệp chưa thực sự coi việc thực hiện nhiệm vụ KHCN là một khoản đầu tư chiến lược. Trong khi áp lực lớn của trường ĐH là các công bố khoa học và việc giải trình, quyết toán các thủ tục hành chính phức tạp, thay vì áp lực tạo ra một sản phẩm được thương mại hóa.

Trải nghiệm thiết bị nghiên cứu khoa học hiện đại tại Ngày hội tuyển sinh ĐH năm 2025. Ảnh: DƯƠNG TRIỀU

Thứ hai, nút thắt về cơ chế và tốc độ. Quy trình xét duyệt, cấp phát và thanh quyết toán kinh phí từ ngân sách Nhà nước thường phức tạp, kéo dài, không phù hợp với tốc độ vận động nhanh chóng của thị trường và công nghệ. Doanh nghiệp cần giải pháp trong 6 tháng đến 1 năm, nhưng quy trình đề tài có thể mất 2-3 năm. Nhiều đề tài bị hủy bỏ do phần đối ứng của doanh nghiệp giải ngân trước không khớp với tiến độ thực hiện của đề tài.

Thứ ba, nút thắt về sở hữu trí tuệ. Cơ chế về sở hữu trí tuệ trong các đề tài dùng ngân sách Nhà nước vẫn còn nhiều điểm chưa rõ ràng, phức tạp. Sự thiếu minh bạch khiến doanh nghiệp e ngại đầu tư sâu vào giai đoạn thương mại hóa, vì lo sợ rủi ro pháp lí và tranh chấp trong tương lai.

Thứ 4, nút thắt "thung lũng chết". Các đề tài thường dừng lại ở mức độ sản phẩm mẫu hoặc kết quả trong phòng thí nghiệm. Khoảng cách từ đây đến một sản phẩm hoàn thiện, có thể sản xuất hàng loạt và được thị trường chấp nhận đòi hỏi nguồn lực đầu tư rất lớn. Mô hình hiện tại gần như bỏ trống giai đoạn này, khiến phần lớn kết quả nghiên cứu không thể vượt qua "thung lũng chết" để tạo ra giá trị kinh tế. Kết quả, dù ngân sách Nhà nước và doanh nghiệp đã đầu tư không ít, số lượng sản phẩm công nghệ cao "made-in-Vietnam" từ các đề tài hợp tác này có sức cạnh tranh trên thị trường vẫn còn rất khiêm tốn.

Thiếu kết nối

PGS.TS Trương Ngọc Kiểm, Giám đốc Trung tâm Chuyển giao Tri thức và Hỗ trợ Khởi nghiệp (ĐH Quốc gia Hà Nội) cho rằng, đầu tư cho khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo của quốc gia còn bị phân mảnh, thiếu ổn định. Các quy định về kiểm toán và thanh tra còn chưa đồng bộ. Việc đánh giá hiệu quả đầu tư trong lĩnh vực khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo cần chu kì đánh giá cần dài hơi (10 năm, 20 năm), không nên đánh giá theo từng dự án với biên độ thời gian ngắn (1 năm, 2 năm). Điều này sẽ “cởi trói” và giải phóng sự sáng tạo cho nhà khoa học và nhà quản lí cũng như khuyến khích doanh nghiệp tham gia đầu tư vào khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo.

Theo ông Kiểm, thực tế có sự lệch nhịp giữa nhà khoa học và doanh nghiệp. Do đó nhiều sản phẩm nghiên cứu khoa học tạo ra chưa thể áp dụng ngay vào việc giải quyết các vấn đề của doanh nghiệp, địa phương thậm chí còn bị “đút ngăn kéo” gây ra tình trạng lãng phí. Doanh nghiệp, nhà trường/nhà khoa học vẫn phải “tự đốt đuốc” tìm nhau để hợp tác mà thiếu cơ quan/đơn vị đóng vai trò điều phối và kết nối nhu cầu của doanh nghiệp và tiềm năng, năng lực của nhà trường/nhà khoa học.

GS.TS Nguyễn Thị Thanh Mai, Phó Giám đốc ĐH Quốc gia TPHCM thông tin, giai đoạn 2021 - 2024, ĐH này hợp tác với 31 địa phương với vai trò góp ý thẩm định chính sách, đào tạo ngắn hạn, dự án nghiên cứu khoa học chuyển giao công nghệ. Giai đoạn sau 2024 hợp tác với 100 doanh nghiệp. GS Thanh Mai cho rằng qua quá trình triển khai hợp tác 3 nhà, hầu hết dự án chủ yếu ý tưởng đến từ chuyên môn của nhà khoa học, sâu về học thuật, ít ứng dụng thực tiễn. Từ khi có Nghị quyết 57, nhà trường quyết định sắp xếp lại hoạt động liên kết 3 nhà.

Theo bà Mai, ĐH Quốc gia TPHCM đưa ra một số đề xuất đối với Bộ Tài chính, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ GD&ĐT, Bộ Xây dựng để tháo gỡ những khó khăn hiện nay như cơ sở vật chất, bố trí kinh phí. Thí điểm cơ chế hòa dòng vốn Trung ương, địa phương và doanh nghiệp vào Quỹ Khoa học công nghệ để giải phóng nguồn lực triển khai. Tăng phân cấp, phân quyền và linh hoạt cho đại học trong sử dụng quỹ, hướng đến hợp tác hiệu quả giữa ba nhà.

NGHIÊM HUÊ