Phá vòng 'kim cô' trong cung ứng điện năng

Dự án Nhà máy Nhiệt điện Quảng Trạch 1 do EVN làm chủ đầu tư, về cơ bản đã hoàn thành đáp ứng tiến độ với gói thầu EPC, tiến độ hòa đồng bộ Tổ máy 1 trong năm 2025 và phát điện các tổ máy trong năm 2026. (Ảnh Ngọc Hà)

Bài 1: Đường đến thị trường bán lẻ cạnh tranh

Để tiến tới thị trường điện cạnh tranh hoàn thiện, Việt Nam phải cải tổ, phát triển thị trường bán lẻ cạnh tranh, bắt đầu từ việc tách bạch khâu bán lẻ điện. Người dùng được tạo điều kiện lựa chọn đơn vị bán lẻ phù hợp, thay vì chỉ mua từ Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) như hiện nay.

Cải cách về giá, điều kiện tiên quyết để cải tổ

Muốn phát triển thị trường năng lượng theo định hướng Nghị quyết 70 của Bộ Chính trị, nhà điều hành cần triển khai hiệu quả cơ chế mua bán trực tiếp, đồng thời tăng quyền lựa chọn của khách hàng trong việc tiếp cận, chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp với nhu cầu.

Trở lại thời điểm 1/7/2012, Việt Nam bắt đầu vận hành thị trường phát điện cạnh tranh, EVN không còn độc quyền sản xuất điện. Tiếp đó, thí điểm thị trường bán buôn điện cạnh tranh (VWEM) từ năm 2019. Về bản chất, đây vẫn chỉ là thị trường cạnh tranh về phát điện với một đơn vị mua buôn chủ yếu là EVN.

Như vậy, việc đẩy nhanh tiến độ triển khai thực hiện chủ trương áp dụng giá điện hai thành phần đã được quy định trong Điều 50 Luật Điện lực (sửa đổi) năm 2024 và Nghị định số 146/2025/NĐ-CP của Chính phủ về phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực công nghiệp và thương mại, đóng vai trò quan trọng trong triển khai Nghị quyết 70.

Việc chuyển đổi cơ chế giá bán lẻ điện từ giá bán lẻ điện một thành phần sang giá bán lẻ điện hai thành phần nhằm mục đích thu đúng, thu đủ chi phí để cung cấp điện cho khách hàng sử dụng điện-bao gồm chi phí sử dụng hạ tầng ngành điện và chi phí điện năng. Điều này tạo ra sự minh bạch, công bằng giữa các khách hàng sử dụng điện, phản ánh đúng bản chất việc sử dụng điện của khách hàng trong hệ thống điện. Đây là phương pháp chưa từng được áp dụng ở Việt Nam, sẽ làm thay đổi căn bản ngành điện và giá bán điện, vì vậy phải có lộ trình để thực hiện.

Mở cửa và những "nút thắt" làm khó các bên

Ở khâu truyền tải, về cơ bản, đến nay, vẫn là độc quyền của Nhà nước, theo Luật Điện lực. Tổng Công ty Truyền tải điện quốc gia (EVNNPT), đơn vị trực thuộc EVN, được giao đầu tư, vận hành và quản lý hệ thống đường dây truyền tải 500kV, 220kV và trạm biến áp tương ứng.

Năm 2022, Luật Điện lực sửa đổi có hiệu lực đã mở đường cho phép tư nhân đầu tư vào lưới truyền tải điện. Tuy nhiên, sau hơn hai năm, vẫn chỉ có một nhà đầu tư tư nhân rót vốn làm đường dây truyền tải 500kV và hai nhà đầu tư trạm biến áp 500kV, cùng một số đoạn đường dây và trạm biến áp 220kV đấu nối từ nhà máy của họ tới điểm trung chuyển để phát điện lên lưới quốc gia.

Giải phóng mặt bằng và giá truyền tải thấp là nút thắt lớn nhất trong đầu tư truyền tải điện. Bên cạnh đó, thủ tục đầu tư qua nhiều cấp phê duyệt cũng là rào cản lớn trong triển khai các dự án truyền tải điện.

Ở khâu phân phối bán lẻ, EVN thông qua các Tổng Công ty Điện lực hiện quản lý vận hành hệ thống lưới điện 110kV, 35kV và 22kV và bán 92% sản lượng điện cho khách hàng (bao gồm toàn bộ khách hàng ở vùng núi và hải đảo, vùng sâu, vùng xa), 8% còn lại (phần lớn là khách hàng ở các khu công nghiệp và một phần nhỏ ở khu vực nông thôn) do 900 hợp tác xã, các Công ty cổ phần mua buôn điện từ EVN bán lại cho khách hàng. EVN cấp điện cho hải đảo, vùng sâu với chi phí 7.000-12.000 đồng/kWh nhưng bán cùng giá với đất liền.

Năm 2005, EVN thực hiện thí điểm cổ phần hóa Công ty Điện lực Khánh Hòa, mở đầu cho việc xã hội hóa khâu phân phối. Tuy nhiên, EVN vẫn phải đầu tư đưa điện tới các vùng lõm của Khánh Hòa-là những khu vực đã được cổ phần hóa nhưng việc bán điện không có lãi. Việc cổ phần hóa khâu phân phối điện không thành công do các cổ đông khó chấp thuận đầu tư vào khu vực nhìn rõ không có lợi nhuận, thu hồi vốn thấp.

Mặc dù, trên thị trường bán lẻ hiện có EVN và 900 đơn vị khác bán lẻ điện, song về thực chất vẫn là thị trường độc quyền, vậy nên khách hàng không có lựa chọn.

Hoàn thiện thị trường bán buôn điện

Thị trường điện cạnh tranh được tính theo ba cấp độ: phát điện cạnh tranh, bán buôn cạnh tranh và bán lẻ cạnh tranh. Hơn 10 năm vận hành thị trường điện, đến nay thị trường bán buôn vẫn chưa hoàn chỉnh, còn bán lẻ (nơi người dân được tự do lựa chọn nhà phân phối, cung cấp điện) chưa được thực hiện thí điểm.

Thị trường bán buôn, về bản chất vẫn là một người mua (single buyer) - EVN. Nguyên tắc vận hành thị trường phát điện là huy động các nguồn từ giá thấp đến cao. Tức là nhà máy phát điện nào chào giá thấp trên thị trường được huy động trước, giá cao sẽ huy động cuối cùng để đáp ứng đủ nhu cầu phụ tải.

Trong khi khâu phát điện cạnh tranh được vận hành từ năm 2012 nhưng điều chỉnh giá bán lẻ vẫn do Nhà nước điều tiết, chưa theo thị trường nghĩa là chưa phản ánh đầy đủ chi phí. Điều này góp phần quan trọng vào bảo đảm an sinh xã hội, phục hồi và phát triển kinh tế đất nước sau đại dịch Covid-19. Song với biến động chi phí sản xuất điện tăng vọt như năm 2022, khiến EVN lỗ trên 26.000 tỷ đồng.

Ở Việt Nam, giá bán lẻ điện bình quân hiện được điều chỉnh theo Quyết định 24/2017/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, với thẩm quyền thuộc EVN, Bộ Công thương và Chính phủ tùy thuộc vào tỷ lệ điều chỉnh, trên cơ sở tính toán, báo cáo về chi phí sản xuất, kinh doanh điện của EVN. Tuy nhiên, năm 2022, giá thành sản xuất của EVN được Bộ Công thương công bố sau kiểm tra, rà soát tăng 9,27% so với 2021, tương đương giá sản xuất 2.032,26 đồng/kWh. Nhưng mức tăng thực tế được nhà chức trách chấp thuận là 3%, giá bán lẻ bình quân 1.920,73 đồng/kWh. Tức mỗi kWh bán ra, EVN lỗ gần 112 đồng. Như vậy để tiến tới thị trường bán lẻ, điều kiện tiên quyết chính là hoàn thiện thị trường bán buôn và cải cách giá, đưa mặt hàng này sát thị trường hơn.

Tái cấu trúc ngành điện từ mở cửa cho mua bán điện trực tiếp; cho phép tư nhân tham gia những khâu như truyền tải, lưu trữ pin, LNG; có cơ chế thu hút đầu tư giảm gánh nợ công, chia sẻ áp lực đầu tư..., Những điều này sẽ góp phần để EVN vẫn giữ vai trò xương sống, nhưng không còn là vòng “kim cô” đối với sự phát triển của một ngành đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế-xã hội của quốc gia.

(CÒN NỮA)