Nâng cao chuỗi giá trị từ rơm rạ giúp nông dân tăng thêm thu nhập

Dùng máy vùi rơm trên đồng sau đó xử lý chế phẩm sinh học - Ảnh: L.S

Từ triển khai Đề án tại TP.Cần Thơ

Bà Nguyễn Thị Giang, Phó giám đốc Sở Nông nghiệp & Môi trường (NN&MT) TP.Cần Thơ cho rằng: Đề án phát triển một triệu héc-ta chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), đặt ra mục tiêu cốt lõi là quản lý bền vững phụ phẩm nông nghiệp. Tại TP.Cần Thơ, việc triển khai thí điểm tại Hợp tác xã (HTX) Hưng Lợi đã cho thấy những tín hiệu tích cực về kinh tế và môi trường. Tuy nhiên, thách thức về cơ giới hóa thu gom rơm rạ - đặc biệt trong các vụ mưa (hè thu và thu đông), vẫn là bài toán nan giải.

Thực hiện theo Đề án giai đoạn 2024 - 2025, TP.Cần Thơ đã triển khai đề án tại 64 xã, phường. Theo lộ trình, diện tích vùng thực hiện đề án của thành phố năm 2025 là 104.500 ha và dự kiến đạt 170.877 ha vào năm 2030.

Mục tiêu quan trọng của đề án là thay đổi phương thức quản lý rơm rạ, từ việc đốt hoặc vùi bỏ sang thu gom và tái chế. Hiện nay, tỷ lệ đưa rơm ra khỏi đồng có sự chênh lệch lớn giữa các vụ: Vụ đông xuân đạt 50-60%, vụ hè thu chỉ đạt 30-40% và vụ thu đông thấp nhất ở mức 20-30%. Việc tồn đọng rơm rạ trên đồng ruộng trong điều kiện ngập nước ở vụ 2 và vụ 3, gây ra tình trạng ô nhiễm không khí, phát thải mạnh khí nhà kính và gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.

Dùng rơm làm phân hữu cơ - Ảnh: L.S

Việc xây dựng và triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn từ rơm không chỉ giúp giảm ô nhiễm, mà còn nâng cao chuỗi giá trị ngành hàng lúa gạo. Quy trình này tận dụng nguồn rơm sẵn có để sản xuất nấm rơm, sau đó dùng phụ phẩm sau thu hoạch nấm để chế biến phân hữu cơ.

Kết quả thực tiễn cho thấy, nông dân có thể tăng thêm thu nhập khoảng 33 triệu đồng/ha/3 vụ nhờ việc bán rơm và trồng nấm. Phân hữu cơ sản xuất từ rơm rạ khi bón ngược lại cho đồng ruộng giúp giảm từ 30-40% lượng đạm vô cơ nguyên chất, phục vụ sản xuất lúa an toàn và bền vững.

Tại HTX Nông nghiệp Hưng Lợi (xã Đại Ngãi, TP.Cần Thơ), mô hình thí điểm triển khai trên 50 ha với 46 hộ tham gia đã ghi nhận những con số ấn tượng. Ông Võ Văn Thạnh, Phó giám đốc HTX Hưng Lợi, cho biết: Năng suất bình quân đạt 6,3-6,5 tấn/ha, giá bán đạt từ 8.800-10.800 đồng/kg. Với việc giảm 40% chi phí giống và tiết giảm phân bón, lợi nhuận bình quân đạt 47 triệu đồng/ha (chiếm 67% thu nhập), cao hơn từ 4-5 triệu đồng/ha so với các ruộng ngoài mô hình.

Những khó khăn trong thu gom rơm rạ tại thực địa

Mặc dù hiệu quả kinh tế đã rõ rệt, nhưng khâu thu gom rơm rạ vẫn là "mắt xích" yếu nhất trong chuỗi giá trị. Theo số liệu từ Bộ NN&MT, mỗi năm vùng ĐBSCL tạo ra khoảng 24 triệu tấn rơm rạ, nhưng chỉ có 30% được thu gom. Tại TP.Cần Thơ, các rào cản chính bao gồm: Các tổ chức cung ứng dịch vụ cơ giới hóa như máy sạ hàng, máy cuộn rơm còn hạn chế về số lượng. Đặc biệt, việc thu gom rơm trong mùa mưa (vụ hè thu và thu đông) gặp khó khăn do nền đất yếu, sình lầy, khiến các loại máy móc thông thường không thể vận hành. Nông dân chưa nhìn thấy hết giá trị kinh tế bền vững từ rơm, thường chọn cách xử lý nhanh là vùi rơm vào đất để kịp xuống giống vụ sau. Bên cạnh đó, năng lực vận hành và quản lý của các HTX còn yếu, thiếu kiến thức về giảm phát thải. Việc duy trì canh tác 3 vụ/năm khiến thời gian cách ly giữa hai vụ rất ngắn, không đủ để rơm rạ phân hủy tự nhiên hoặc tổ chức thu gom quy mô lớn.

Giải pháp cơ giới hóa và công nghệ

Để đạt mục tiêu đưa rơm ra khỏi ruộng 100% diện tích thu hoạch, việc lựa chọn thiết bị phù hợp là yếu tố sống còn. Theo ông Nguyễn Hồng Thiện, đại diện Cơ sở sản xuất máy cơ khí Tư Sang (Đồng Tháp), hiện nay trên thị trường ĐBSCL có hai dòng thiết bị thu gom rơm chính đó là thiết bị gắn sau máy cày giá thành khoảng 70 triệu đồng. Ưu điểm là chi phí thấp, nhưng nhược điểm lớn là chỉ hoạt động tốt trong mùa đông xuân khi đồng ruộng khô ráo. Trong vụ 2 và vụ 3, thiết bị này hầu như không thể hoạt động.

Dùng máy cuốn rơm tự hành - Ảnh: L.S

Máy thu gom rơm tự hành, đây là giải pháp hoàn thiện nhất, tích hợp các công năng thu cuộn, bó rơm và vận chuyển về kho. Máy có thể vận hành ngay cả trong điều kiện đồng ruộng ngập nước hoặc sình lầy của mùa mưa. Tuy nhiên, rào cản lớn nhất là giá thành cao, lên tới 370 triệu đồng mỗi máy, vượt quá khả năng tài chính của đa số nông dân và HTX nhỏ.

Để tháo gỡ vướng mắc, nhóm nghiên cứu AGRICTU gồm các chuyên gia: Võ Quang Minh, Huỳnh Quang Tín, Lê Vĩnh Thúc, Nguyễn Võ Châu Ngân, Phạm Văn Toàn và Nguyễn Minh Thủy nhấn mạnh việc cần phải hoàn thiện các quy trình xử lý và chuyển giao công nghệ cho nông dân.

HTX Hưng Lợi đã đề xuất Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ cụ thể về vốn hoặc trợ giá để các HTX có thể đầu tư máy cuốn rơm tự hành. Nếu không có sự can thiệp từ chính sách, việc đạt được các chỉ số về phát thải thấp trong Đề án 1 triệu ha sẽ gặp nhiều thách thức.

Việc kết hợp giữa công nghệ hiện đại và kiến thức quản lý kinh tế tập thể sẽ giúp tối ưu hóa chuỗi giá trị, biến rơm rạ từ "phế phẩm" thành "tài nguyên".

Cơ giới hóa sản xuất phân hữu cơ từ rơm được IRRI hỗ trợ- Ảnh: L.S

Quản lý rơm rạ là chìa khóa để hiện thực hóa cam kết của Việt Nam về biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh. Dù mô hình kinh tế tuần hoàn tại TP. Cần Thơ đã chứng minh được lợi ích về lợi nhuận và giảm chi phí đầu vào, nhưng việc thiếu hụt máy móc chuyên dụng cho mùa mưa đang là nút thắt cần giải quyết. Sự phối hợp giữa các nhà khoa học, doanh nghiệp cơ khí và chính sách hỗ trợ của Nhà nước sẽ là động lực quan trọng để đưa rơm ra khỏi đồng, hướng tới một nền nông nghiệp bền vững và phát thải thấp.

Văn Kim Khanh