Làng Câu Đồng - 'Hiển hách lưu truyền mãi'

Tại “nghè đá” vẫn còn nguyên vẹn hai tấm bia ghi dòng họ, thân thế sự nghiệp của Hoàng Bùi Hoàn.

Theo sử làng còn ghi chép, làng Câu Đồng có từ cuối thế kỷ XVI. Khi ấy cụ Hoàng Tính người xã Đông Cầu, tỉnh Hải Dương cùng con cháu đã di cư vào vùng đất này để sinh cơ lập nghiệp. Theo thời gian, ngoài cụ Hoàng Tính (Hoàng quý công) là khởi tổ của họ Hoàng ở Quảng Yên ngày nay, thì sau này các chi nhánh họ Hoàng như Hoàng Khắc, Hoàng Văn cũng đã khẳng định những đóng góp của con cháu để mảnh đất này ngày thêm phát triển và trù phú.

Về thôn Câu Đồng có lẽ chẳng ai mà không đến thắp nhang cho Vệ quốc công Hoàng Bùi Hoàn, người phò giúp 3 đời vua. Ông Hoàng Bùi Phiến, hiện là Bí thư chi bộ thôn Câu Đồng giới thiệu với chúng tôi rành rọt về võ tướng Hoàng Bùi Hoàn - một người có dấu ấn quan trọng trong sự hưng thịnh của làng Câu Đồng.

Hoàng Bùi Hoàn sinh trưởng trong “dòng họ lớn, nổi tiếng giàu sang phong lưu, để tiếng thơm cho đời ở khu vực Lưu Vệ” thời bấy giờ. Thân phụ của ông là Hoàng Nhữ, tự Đạo Thuấn “là bậc kiên trinh sắt đá, đi theo chúa Trịnh khôi phục cơ đồ sự nghiệp nhà Lê Trung hưng, được phong Tán trị thừa chính sứ, Tả tham nghị, Đô đốc phủ, Phúc tài hầu. Khi mất, vua ban tên thụy là Đôn Mẫn phúc thần”. Thân mẫu của ông là Hoàng Quý thị, hiệu Trinh thục, sinh được 8 người con (5 trai, 3 gái), trong đó ông là người con trai trưởng.

Thuở nhỏ, Hoàng Bùi Hoàn đã chăm chỉ học hành, ngày đêm miệt mài kinh sử. Lớn lên, ông theo đường binh nghiệp, một lòng trung thành Phò giúp ba triều vua Lê Gia Tông (1672-1676), Lê Hy Tông (1676-1705) và Lê Dụ Tông (1705-1729). Lúc đầu, ông được bổ dụng làm quan coi phủ An Trường, nội trấn Thanh Hoa (tỉnh Thanh Hóa ngày nay), giữ chức Tư Lễ giám, Tổng Thái giám, Hữu Đô hiệu điểm, tước Quận công. Niên hiệu Bảo Thái (1720-1729) đời vua Lê Dụ Tông, ông làm Tả Đô đốc, gia phong Thái Bảo. Trải bốn mươi năm “ngôi cao chốn triều trung”, Hoàng Bùi Hoàn “tỏ rõ là người có năng lực, sáng suốt, đức sáng như ngọc, nhân phẩm trong như ngọc, không bè đảng, không thiên vị”. Đối với bà con làng xã xa gần, ông chỉ bảo họ làm ăn sinh sống. Mỗi khi mùa màng thấp kém, ông xuất thóc gạo của nhà cứu giúp người nghèo đói. Ông còn “đầu tư công sức mở chợ Voi để dân buôn bán, xây đền - chùa miếu mạo ở các huyện Quảng Xương, Đông Sơn” (theo gia phả họ Hoàng Bùi). Vì vậy, ai nấy cũng “được đội ơn tiếng tăm danh vọng”.

Ông là một vị quan đức độ, có tấm lòng yêu thương và chăm lo cho Nhân dân, từng vì Nhân dân mà dâng khải lên Chúa Trịnh trình bày mười hai điều nên làm. Về công trạng của ông, sách Đại Nam nhất thống chí tập VI do Quốc sử giám triều Nguyễn biên soạn có ghi: “Hoàng Bùi Hoàn người huyện Quảng Xương đời Bảo Thái làm Tả Đô Đốc Trường lưu thủ Trấn Thanh Hoa, gia phong Thái bảo, chết tặng Thái Phó Tước Vệ quốc công".

Với công lao của ông, không chỉ khi mất ông được vua Lê Dụ Tông gia ân phong tặng “Thái phó, Vệ Quốc công, ban tên thụy là Mẫn Đạt” (Đại Nam nhất thống chí) mà các triều vua về sau đều ban sắc phong tặng “Phúc thần thượng đẳng”; Nhân dân các làng xã ở hai huyện Quảng Xương, Đông Sơn (cũ) đã hiến công sức, tiền của để xây dựng đền miếu, lăng mộ và hương khói phụng thờ theo “điển phép nhà nước”, đồng thời Nhân dân 28 làng xã ở hai huyện này đã lập khế ước cùng nhau dâng lễ vật cúng tế tại đền thờ vào ngày 25 tháng 7 âm lịch hằng năm.

Từ khi còn sống và đang tại chức, tướng công Hoàng Bùi Hoàn đã cho xây dựng nghè đá Câu Đồng. Sau này đối với người dân làng Câu Đồng, nghè đá trở thành địa điểm sinh hoạt văn hóa tâm linh. Năm 2013, nghè đá được công nhận là Khu Di tích quốc gia đền thờ, lăng mộ Quận công Hoàng Bùi Hoàn. “Noi gương đức tài truyền mãi lâu dài của cụ Hoàng Bùi Hoàn, con cháu các dòng họ trong thôn đều trọng chữ hiếu, giữ đạo học, nỗ lực để đóng góp xây dựng, bảo vệ quê hương đất nước và viết tiếp những trang sử của dòng họ và thôn làng”, ông Hoàng Bùi Phiến tự hào chia sẻ.

Đường thôn xóm ở thôn Câu Đồng đều rộng rãi khang trang.

Đến đền thờ Tướng công Hoàng Bùi Hoàn chúng tôi thêm một lần được chiêm ngưỡng quần thể chạm khắc đá mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn. Vừa qua cổng là 2 tấm bia đá, bên tả là bia “Tướng công bia ký”, bên hữu là bia “Hoàng Bùi tướng công” sừng sững với thời gian. Ngoài ra, những tượng chó đá, ngựa đá, bàn thờ đá, hương án đá... không những mang tính chất chầu thờ, làm tăng thêm sự tôn nghiêm ở chốn miếu đường mà còn khẳng định bàn tay tài hoa của người thợ đục đá để tạo nên những tác phẩm điêu khắc tiêu mang đậm dấu ấn nghệ thuật của một thời kỳ lịch sử.

Làng Câu Đồng xưa nay đã thay đổi rất nhiều. Bóng dáng một làng cổ chỉ có trong sách vở và tài liệu ghi chép ở các dòng họ. Những ngành nghề truyền thống như thêu dệt, đan lát cũng không còn; người dân ở làng dù chủ yếu vẫn làm nông nghiệp nhưng thu nhập chính lại nhờ ngành nghề dịch vụ thương mại. Ấn tượng nhất với chúng tôi là từng ngõ xóm, đường thôn đều đã được đổ bê tông rộng rãi, dọc hai bên điểm những hàng cây xanh, cây cảnh, đường điện được chiếu sáng tới từng nhà dân... Bộ mặt làng quê ngày càng khang trang, hiện đại, mà vẫn rất thanh bình, yên ả.

Thôn Câu Đồng hiện có hơn 1.000 nhân khẩu với hơn 300 hộ, thu nhập bình quân năm 2025 ước khoảng 80 triệu/người. Phấn đấu đến năm 2027 đạt 95 triệu/người/năm. Chính vì nằm ở vị trí giao thông thuận lợi mà đời sống kinh tế của người dân trong thôn Câu Đồng phát triển khá nhanh.

"Từ một làng cổ Câu Đồng đến thôn Câu Đồng hiện đại, tồn tại và phát triển được là nhờ sự chung vai của mỗi người dân. Chúng tôi hy vọng rằng, sau khi chính quyền địa phương 2 cấp đi vào hoạt động ổn định, Câu Đồng sẽ là nơi “giao thoa” về văn hóa; nơi khởi nguồn để tập hợp nguồn lực của con cháu ở khắp nơi để nơi đây “hiển hách lưu truyền mãi”, Bí thư chi bộ Hoàng Bùi Phiến cho biết.

Bài và ảnh: Bảo Anh