Kiến nghị gỡ vướng pháp lý, giảm gánh nặng tài chính cho doanh nghiệp khoáng sản

Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) vừa có văn bản góp ý quan trọng gửi Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường về dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và Khoáng sản. Trên cơ sở tổng hợp ý kiến từ cộng đồng doanh nghiệp, VCCI đã chỉ ra nhiều điểm cần hoàn thiện nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh, giảm gánh nặng tài chính và tháo gỡ vướng mắc pháp lý, thúc đẩy ngành khai khoáng phát triển bền vững.

Cần hợp nhất tiền cấp quyền và thuế tài nguyên

Một trong những góp ý của VCCI là đề xuất bổ sung trường hợp không đấu giá quyền khai thác khoáng sản đối với khu vực đã được xác định là nguồn nguyên liệu cho nhà máy chế biến đang hoạt động (Điều 100.2 dự thảo).

Theo VCCI, quy định này cần được cân nhắc hết sức thận trọng vì có thể vô tình tạo ra "đặc quyền", hạn chế cạnh tranh. Việc ưu tiên cho các nhà máy hiện hữu sẽ đóng lại cơ hội của các nhà đầu tư mới – những đơn vị có thể sở hữu công nghệ khai thác tiên tiến và hiệu quả hơn. Điều này không chỉ làm giảm tính cạnh tranh của thị trường mà còn chưa chắc đã bảo đảm việc khai thác, chế biến khoáng sản đạt hiệu quả kinh tế cao nhất.

VCCI cũng chỉ ra rằng, quy định này chưa có trong Nghị quyết số 66/NQ-CP năm 2025 – vốn là tiền đề pháp lý cho lần sửa đổi luật này.

Ảnh minh họa.

Thay vào đó, VCCI đề xuất nên thực hiện chủ trương thúc đẩy chế biến sâu thông qua cơ chế đấu thầu dự án đầu tư. Theo đó, nhà đầu tư trúng thầu sẽ được giao mỏ và có nghĩa vụ triển khai toàn bộ chuỗi dự án từ khai thác đến chế biến. Cách tiếp cận này vừa bảo đảm cạnh tranh công bằng, vừa lựa chọn được nhà đầu tư có năng lực thực sự. Do đó, VCCI đề nghị bỏ quy định trên và xem xét bổ sung cơ chế đấu thầu dự án đầu tư chế biến sâu.

Một gánh nặng lớn mà các doanh nghiệp khai khoáng đang phải đối mặt là tình trạng "phí chồng phí". Hiện nay, doanh nghiệp phải thực hiện đồng thời hai nghĩa vụ tài chính có bản chất tương đồng: tiền cấp quyền khai thác khoáng sản và thuế tài nguyên. Về cơ bản, cả hai khoản thu này đều đánh vào phần tài nguyên khoáng sản được khai thác.

VCCI phân tích, điều này chẳng khác nào doanh nghiệp vừa phải trả tiền để "mua" quyền khai thác tài sản công, lại vừa phải nộp thuế khi thực hiện quyền đó. Tổng mức thu kết hợp từ thuế tài nguyên (3-25%) và tiền cấp quyền (1-5%) đang đẩy nghĩa vụ tài chính của doanh nghiệp Việt Nam lên cao hơn hẳn so với thông lệ quốc tế. Trong khi đó, tại các quốc gia có ngành khai khoáng phát triển như Indonesia, Australia hay Canada, doanh nghiệp thường chỉ nộp một khoản duy nhất gọi là "royalty" (tương tự thuế tài nguyên) với mức từ 5-7% doanh thu.

Gánh nặng tài chính này đang bào mòn lợi nhuận, khiến doanh nghiệp thiếu nguồn lực để tái đầu tư vào công nghệ hiện đại, đặc biệt với các mỏ có hàm lượng quặng thấp hoặc điều kiện địa chất phức tạp.

Vì vậy, VCCI kiến nghị hợp nhất hai nghĩa vụ tài chính này thành một khoản duy nhất, tương tự như mô hình "royalty" của thế giới. Phương án này sẽ giúp chính sách minh bạch, đơn giản, giảm gánh nặng cho doanh nghiệp và hội nhập với thông lệ quốc tế.

Gỡ vướng mắc khi doanh nghiệp trả lại mỏ

Dự thảo luật bổ sung quy định cho phép cấp giấy phép khai thác khoáng sản làm vật liệu xây dựng thông thường cho các "công trình, dự án phát triển kinh tế – xã hội" thuộc thẩm quyền của địa phương (Điều 55.1a.d).

Tuy nhiên, VCCI cho rằng khái niệm "công trình phát triển kinh tế – xã hội" là quá rộng và không được định nghĩa trong Luật Đầu tư. Phạm vi này có thể bao gồm cả dự án nhà ở, sân golf, khu công nghiệp... trong khi mục đích của quy định được cho là chỉ nhằm đẩy nhanh tiến độ các dự án trọng điểm, có sức lan tỏa lớn. Việc áp dụng trên diện rộng sẽ không còn phù hợp với mục tiêu ban đầu. Do đó, VCCI đề nghị cơ quan soạn thảo cần làm rõ và thu hẹp phạm vi của quy định này để đảm bảo tính hợp lý và hiệu quả.

Liên quan đến quy định doanh nghiệp trả lại mỏ, VCCI cho biết, thực tế hiện nay đang tồn tại tình trạng doanh nghiệp đã được cấp phép nhưng vì nhiều lý do phải đóng cửa mỏ và trả lại giấy phép khi chưa tiến hành khai thác. Tuy nhiên, các quy định hiện hành chưa có hướng dẫn xử lý về tiền cấp quyền khai thác khoáng sản trong trường hợp này.

Theo VCCI, sự thiếu vắng quy định này khiến nhiều dự án dù đã chấm dứt từ lâu nhưng vẫn "mắc kẹt", không thể giải quyết dứt điểm các vướng mắc về tài chính. Vì vậy, VCCI đề nghị dự thảo luật cần bổ sung quy định hướng dẫn cụ thể để xử lý các trường hợp này, tạo hành lang pháp lý rõ ràng cho cả doanh nghiệp và cơ quan quản lý.

Thu An