Khi sự nhân đạo bị bóp nghẹt giữa chiến tranh

Cập nhật ngày 10/8 cho thấy, trong tuần qua, trung bình mỗi ngày Gaza chỉ nhận khoảng 270 xe tải cứu trợ, thấp hơn rất nhiều so với mức 600 xe/ngày mà các tổ chức nhân đạo quốc tế đánh giá là tối thiểu để đảm bảo sự sống còn, đi kèm cảnh báo rằng số người thiệt mạng vì đói đã vượt qua mốc hơn 200 trường hợp, một nửa trong đó là trẻ em. Tình trạng này, theo các nguồn viện trợ, không chỉ là thiếu thốn cục bộ mà đang tiến dần tới một dạng khẩn cấp mang tính hệ thống.

Điều khiến bức tranh trở nên gai góc hơn là bản thân cứu trợ lại trở thành tâm điểm của bạo lực. Hàng trăm người đã thiệt mạng hoặc bị thương ngay tại các điểm phát lương thực. Nhiều điều tra độc lập ghi nhận tình trạng dân thường đối diện hỏa lực khi đang xếp hàng chờ nhận thực phẩm, tạo nên một vòng xoáy tuyệt vọng: đói khát kéo họ đến nơi phát quà, còn nỗi sợ kéo họ ra xa sự sống còn tối thiểu.

Người dân tranh giành cứu trợ từ các kiện hàng thả từ máy bay hôm 7/8. Ảnh: AP

Cùng lúc, các cơ chế kiểm soát, rà soát và hạn chế tiếp cận ở cửa khẩu khiến nhịp cứu trợ đứt gãy, tạo ra những khoảng trống sinh tử. Trước nguy cơ đói lan rộng, Giám đốc điều hành Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) Cindy McCain nhấn mạnh rằng, chờ đợi thêm những "xác nhận chính thức" về nạn đói trước khi bơm cứu trợ quy mô lớn là điều "không thể chấp nhận", đồng thời kêu gọi "lấp đầy Gaza bằng lương thực ngay lập tức và không bị cản trở, rồi giữ cho dòng chảy ấy liên tục mỗi ngày".

Thông điệp ấy không chỉ nhắm vào một thủ tục hành chính, mà là lời nhắc rằng từng giờ trì hoãn đồng nghĩa với từng sinh mạng mất đi. Nhìn từ lăng kính pháp lý và đạo đức quốc tế, nguyên tắc nhân đạo trong xung đột đã quá rõ ràng: dân thường, cơ sở y tế, nhân viên cứu trợ và các điểm phát lương thực phải được bảo vệ tuyệt đối. Ủy ban Chữ Thập đỏ Quốc tế (ICRC) nhấn mạnh thêm một khía cạnh nhiều khi bị bỏ quên trong những mệnh lệnh di tản: không phải ai cũng có thể rời đi.

Người bị thương, người già, người khuyết tật, trẻ nhỏ… thường không thể tuân thủ mệnh lệnh sơ tán và vì thế "phải được dành sự chăm sóc liên tục, cũng như tiếp cận y tế, nước sạch, lương thực và các nhu yếu phẩm để sống còn và giữ phẩm giá". Lời nhắc ấy đặt lại trọng tâm đạo đức: luật nhân đạo quốc tế bảo vệ người dân "dù họ ở lại hay rời đi", và trách nhiệm của các bên là bảo đảm điều đó diễn ra trong thực tế, chứ không chỉ trên giấy tờ.

Tuy nhiên, thực địa luôn phức tạp hơn văn bản. Khi số xe tải viện trợ vào được Gaza lúc tăng, lúc giảm, thậm chí có ngày tụt sâu so với nhu cầu, các tổ chức cứu trợ buộc phải thu hẹp tuyến đường hoặc thay đổi quy trình phân phối để tránh rủi ro an ninh. WFP cho biết, ngay cả khi có sự cho phép, việc sàng lọc lái xe, kiểm soát tuyến và giới hạn cửa vào khiến quy mô vận tải không thể bật lên như kỳ vọng. Chính vì thế, những lời kêu gọi mở hành lang nhân đạo an toàn, ổn định và có dự báo đáng tin cậy không chỉ là đề nghị kỹ thuật, mà còn là điều kiện sinh tử để khôi phục niềm tin của dân thường vào hệ thống cứu trợ.

Ở đây, niềm tin trở thành đồng tiền cứng hiếm hoi: mất nó, mọi cam kết hỗ trợ đều rơi vào khoảng không; có nó, mỗi chuyến xe vào Gaza không chỉ là lương thực, mà còn là tín hiệu rằng thế giới chưa ngoảnh mặt. Trong bức tranh ấy, những tiếng nói từ cộng đồng chuyên gia và giới thực hành an ninh - nhân đạo giúp chúng ta nhận diện rõ hơn chi phí của một chiến lược kéo dài. Nhiều cựu quan chức an ninh Israel, bao gồm các cựu lãnh đạo cơ quan tình báo và quân đội, đã công khai kêu gọi chấm dứt chiến tranh như cách duy nhất để cứu con tin và ngăn đất nước trượt sâu hơn vào cô lập.

Lập luận của họ, xét ở góc độ chiến lược, đặt ra câu hỏi về tính hiệu quả dài hạn của những chiến dịch mở rộng: liệu đòn quân sự có thể tạo ra môi trường an ninh bền vững hay lại khiến mục tiêu an ninh ngày càng xa tầm tay vì làm trầm trọng thêm thù hận và bẻ gãy các kênh ngoại giao thiết yếu? Sự xuất hiện của những tiếng nói này cho thấy tranh luận trong nội bộ Israel không còn gói gọn trong phạm vi chính trị đảng phái, mà chạm đến cốt lõi của học thuyết an ninh quốc gia.

Song hành với tầng chiến lược là áp lực từ xã hội. Cuộc xuống đường của hàng chục nghìn người ở Tel Aviv trong cuối tuần không chỉ là phản đối một kế hoạch quân sự, mà còn là đòi hỏi một lối đi khác để đưa con tin về nhà và hạ nhiệt vòng xoáy bạo lực.

Ở cấp độ gia đình, các ủy ban đại diện người thân con tin kêu gọi đình công toàn quốc như một cách buộc chính phủ thay đổi ưu tiên, từ phương trình "mở rộng chiến dịch" sang "đổi con tin - ngừng bắn". Ở cấp độ cảm xúc tập thể, đó là lời nhắc rằng chiến tranh không còn là câu chuyện của nơi xa, mà đã chạm tới từng ngôi nhà, từng bàn ăn, từng khoảng lặng trong giấc ngủ.

Trở lại với Gaza, các chuyên gia y tế cộng đồng nhấn mạnh một điểm cốt lõi: cái đói không phải hiện tượng đột ngột, mà là chuỗi suy kiệt tích lũy. Nếu các chỉ số dinh dưỡng, đặc biệt ở trẻ em và phụ nữ mang thai, vượt ngưỡng, tổn thương sẽ mang tính thế hệ: đứa trẻ sống sót hôm nay có thể mang theo cả đời một cơ thể thiếu vi chất, một trí tuệ bị kìm hãm và một nền tảng miễn dịch mong manh.

Đấy là lý do vì sao cộng đồng viện trợ kêu gọi "lấp đầy Gaza bằng lương thực" như một mệnh lệnh khẩn cấp, thay vì trông chờ vào các mô hình thả hàng từ trên không vốn không bao giờ đủ cho nhu cầu dân số lớn. Nói cách khác, đường bộ và các điểm nhập viện trợ ổn định vẫn là mạch máu duy nhất đủ lớn để nuôi sống một đô thị khát đói.

Ở tầng pháp lý, các học giả luật quốc tế nhấn mạnh mối liên hệ giữa nghĩa vụ "tạo điều kiện" và nghĩa vụ "không gây trở ngại" trong viện trợ nhân đạo. Nghĩa vụ thứ nhất đòi hỏi mở rộng thực chất cửa vào, nghĩa vụ thứ hai yêu cầu tránh các biện pháp khiến dòng cứu trợ bị tắc nghẽn hoặc trở nên nguy hiểm đến mức không thể vận hành. ICRC vì vậy liên tục kêu gọi một thỏa thuận giữa các bên để "cho phép và tạo thuận lợi cho hành động nhân đạo" ở Gaza, trong đó, điểm cốt lõi là nhịp điệu cứu trợ phải "nhanh chóng, không bị cản trở và duy trì được", thay vì những nhịp ngắt quãng khiến chuỗi cung ứng y tế - lương thực sụp đổ ngay khi vừa được dựng lại.

Chính ở chỗ này, bài toán kỹ thuật của nhân đạo đụng vào ngưỡng chính trị: không có cam kết tối thiểu giữa các bên, mọi quy trình kho vận đều đứng trên cát. Dĩ nhiên, bức tranh Gaza không chỉ là dữ kiện khô khan. Nó còn là khuôn mặt của những bác sĩ, y tá, lái xe cứu trợ, và vô số người dân thường đứng ở giao lộ giữa hy vọng và sợ hãi. Mỗi cá nhân như thế là một lời nhắc: muốn phục hồi Gaza, vật chất là điều kiện, nhưng con người mới là mục tiêu và động lực sau cùng.

Điểm nút còn lại là vai trò của cộng đồng quốc tế. Những tuyên bố phản đối mở rộng chiến dịch quân sự và kêu gọi tôn trọng luật pháp quốc tế đã vang lên ở nhiều thủ đô. Nhưng tuyên bố, nếu không gắn với hành động cụ thể - từ cơ chế giám sát độc lập các vụ bạo lực tại điểm phát cứu trợ, đến chế tài đối với hành vi cản trở viện trợ và nhất là thỏa thuận thực chất về ngừng bắn - sẽ khó lòng xoay chuyển thực địa. Nói thẳng, nhân đạo không thể tiếp tục bị dùng như "điểm dừng kỹ thuật" giữa những đợt leo thang, mà phải trở thành đường băng cho giải pháp chính trị.

Khi con đường ấy mở ra, lợi ích của các bên xung đột mới có cơ hội gặp nhau ở một điểm tối thiểu: bảo toàn sự sống của người vô tội. Cũng cần thẳng thắn rằng, ở cả hai phía đường biên, niềm tin vào giới lãnh đạo đều không tuyệt đối. Những cuộc biểu tình ở Tel Aviv, cùng các thư ngỏ từ giới an ninh lão luyện, cho thấy một bộ phận công chúng Israel muốn thay đổi hướng đi nhằm ưu tiên giải pháp con tin - ngừng bắn.

Trong khi đó, các làn sóng phản kháng trong nội bộ Gaza với những đòi hỏi chấm dứt chiến tranh và cải thiện quản trị cũng không thể xem nhẹ. Đây là dữ kiện xã hội quan trọng, vì nó mở ra khả năng xây dựng một "mẫu số chung" cho an ninh con người, thay vì trói mọi thứ vào mô hình an ninh thuần quân sự.

Từ góc nhìn báo chí, có lẽ điều cần thiết nhất lúc này là trả lại độ chính xác cho từng con số và đặt chúng vào bối cảnh sống động của đời thường. 270 xe tải mỗi ngày nghe như một dòng chảy không nhỏ, nhưng khi so với tiêu chuẩn tối thiểu 600, chúng ta sẽ thấy một "khoảng thiếu" tương đương hàng trăm nghìn bữa ăn bị xóa khỏi bàn mỗi 24 giờ. 100 trẻ em chết vì đói là một bi kịch không thể biện hộ bằng lý lẽ chiến lược nào. Những con số ấy, khi được kiểm chứng và cập nhật, không chỉ là chứng cứ đạo đức, mà còn là chỉ báo chính sách, buộc cộng đồng quốc tế rời khỏi vùng an toàn của những tuyên bố lịch thiệp.

Kết lại, Gaza hôm nay không chỉ là câu chuyện về bom đạn hay giao tranh, mà là phép thử khắc nghiệt dành cho chuẩn mực nhân đạo quốc tế. Khi cứu trợ trở thành mục tiêu, khi niềm tin của dân thường bị xóa bỏ, và khi cái chết từ đói được dùng như một công cụ gây sức ép, trách nhiệm của cộng đồng quốc tế không thể dừng lại ở nghị trường.

Cần một thỏa thuận bảo đảm hành lang nhân đạo nhanh - rộng - bền, cần cơ chế giám sát độc lập để điều tra bạo lực tại các điểm phát lương thực, và cần một lộ trình ngoại giao nghiêm túc để đặt quyền sống của dân thường lên trên mọi toan tính. Chỉ khi hành động thay thế lời nói, chỉ khi "nhân đạo" trở về đúng nghĩa của nó, Gaza mới có cơ hội bước ra khỏi vòng xoáy bạo lực và tuyệt vọng đang siết chặt từng ngày.

Khổng Hà