Hồi sinh 'mạch nguồn' văn hóa Chứt giữa đại ngàn

Khơi lại tiếng hát từ ký ức

Buổi chiều buông xuống bản Yên Hợp, khi những vạt nắng vàng cuối ngày còn vương vấn trên mái nhà sàn đơn sơ, tiếng hát của chị Cao Thị Hai lại cất lên. Âm thanh ấy trong trẻo, mộc mạc như tiếng suối đầu nguồn, đánh thức cả một vùng ký ức ngủ quên. Đó không chỉ là tiếng hát đơn thuần, mà là thành quả của lớp tập huấn sưu tầm, phục dựng và diễn xướng di sản văn hóa phi vật thể do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tổ chức.

Tại đây, không phân biệt già trẻ, mỗi người Chứt đều đang nâng niu, chắt chiu từng mảnh nhớ để ghép lại những làn điệu cổ xưa. Những điệu giao duyên tình tứ, điệu ru con ngọt ngào, hay khúc hát Lên ruộng mót lúa, Gặp nhau trong hang đá... dần hiện hình rõ nét sau lớp sương mờ của thời gian.

Bài hát “ Lên ruộng mót lúa” do tốp ca nữ bản Yên Hợp trình bày - Ảnh: Q.N

Chia sẻ về hành trình gian nan này, NSƯT Võ Thanh Nhân, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa-Điện ảnh tỉnh không giấu được sự trăn trở: Để những làn điệu ấy sống lại, những người làm văn hóa phải rong ruổi ngày này qua tháng khác, “cùng ăn, cùng ở”, đắm mình vào đời sống của đồng bào.

“Chúng tôi phải đi từng bản, gõ cửa từng nhà, gặp từng người. Khó khăn nhất là ký ức của bà con thường không liền mạch. Có khi gặp 3-4 người vẫn thiếu thống nhất trong một câu hát, trong cách sử dụng nhạc cụ... Chỉ khi mời bà con cùng ngồi lại, trao đổi để có sự thống nhất từ phần lời hát đến giai điệu thì mới có kết quả.

Mỗi người một chút nhớ trong ký ức đã ghép nên trọn vẹn một bài rồi hai bài dân ca hoàn chỉnh. Và cứ thế, các làn điệu dân ca của đồng bào Chứt lại được sưu tầm, phục dựng”. Từ những mảnh vụn ký ức rời rạc ấy, từng bài dân ca hoàn chỉnh được hồi sinh, vang lên giữa núi rừng như một minh chứng cho sức sống mãnh liệt của văn hóa Chứt.

Giờ đây, giữa núi rừng Kim Phú, những thanh âm xưa cũ ấy lại ngân vang, mộc mạc mà tha thiết đến nao lòng. Tiếng hát của chị Hai, ánh mắt rạng ngời của những hạt nhân văn nghệ bản Yên Hợp, Phú Minh và sự háo hức của lớp trẻ đã hòa quyện vào nhau, tạo nên bản hòa tấu của sự tiếp nối. Ở đó, văn hóa không còn là những khái niệm trừu tượng trên văn bản, mà đã thực sự trở thành hơi thở, là niềm tự hào hiện hữu trong từng nếp nghĩ, lời ca của người dân.

Từ ký ức đến bảo tồn

Hiệu ứng của lớp tập huấn đã lan tỏa về từng nếp nhà. Tại nhà ông Đinh Xuân Bàng, những đêm lửa hồng giờ đây luôn rộn ràng lời ca, tiếng vỗ tay theo từng câu hát. Ông Bàng cười hiền từ, đôi mắt ánh lên niềm vui sướng của người vừa tìm lại được “báu vật”: “Tui hát bài ni từ hồi còn trẻ, nghe cha mẹ hát mà nhớ mãi. Nay lớp trẻ hát lại, tui mừng lắm. Mấy bữa ni tụi tui vẫn tụ tập hát ở nhà, luyện thêm để biểu diễn dịp lễ hội của bản”.

Chính từ những tấm lòng nhiệt thành như ông Bàng, các câu lạc bộ văn hóa dân gian ở 4 bản Mò O Ồ Ồ, Ón, Yên Hợp, Phú Minh lần lượt ra đời. Những buổi sinh hoạt văn nghệ trở thành không gian kết nối cộng đồng bền chặt, nơi người Chứt cùng nhau khơi lại phong tục, lễ nghi, điệu múa cổ. Dưới những nếp nhà sàn rợp bóng rừng già, người trẻ chăm chú lắng nghe người già kể tích xưa, học từng nhịp phách, câu hò. Văn hóa dân tộc được trao truyền một cách tự nhiên và thiêng liêng nhất, bằng chính tình yêu và lòng tự tôn của người trong cuộc.

Chị Cao Thị Hai-hạt nhân văn nghệ của Câu lạc bộ Văn hóa dân gian bản Yên Hợp - Ảnh: Q.N

Ông Hoàng Thanh Bình, Phó Chủ tịch UBND xã Kim Phú, khẳng định: “Bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc Chứt là nhiệm vụ thường xuyên và lâu dài. Xã đang mở rộng và phát triển các câu lạc bộ văn hóa truyền thống, để vừa lưu giữ di sản, vừa hướng tới phát triển du lịch văn hóa miền núi phía Tây Quảng Trị, tạo sinh kế bền vững cho bà con".

Ở vùng đất biên viễn còn nhiều gian khó này, văn hóa đã trở thành sợi dây vô hình nhưng bền chắc, nối liền tình đoàn kết giữa các bản làng, giữa các thế hệ. Càng đi sâu vào tìm hiểu, bà con càng nhận ra giá trị tinh thần to lớn ẩn chứa trong mỗi làn điệu dân ca, là niềm tin và cội nguồn. Những câu hát xưa được cất lên hôm nay không chỉ mang theo hơi ấm quá khứ, mà còn hun đúc ý chí vươn lên, nuôi dưỡng tâm hồn người dân Kim Phú trước những đổi thay của cuộc sống mới.

Như lời tâm sự đầy tâm huyết của NSƯT Võ Thanh Nhân: “Giữ hồn Chứt không chỉ là việc bảo tồn vài làn điệu, lễ nghi, mà là hành trình gìn giữ căn cốt văn hóa, thứ đã nuôi dưỡng con người qua bao thế hệ. Trong âm vang của núi rừng, mỗi câu hát, điệu múa, lễ hội không chỉ kể chuyện ngày xưa, mà còn mở ra niềm tin vào tương lai, nơi mà bản sắc dân tộc được tôn vinh, được sống, được lan tỏa giữa đời thường”.

Chiều muộn, hoàng hôn nhuộm vàng cả cánh rừng Trường Sơn hùng vĩ. Từ xa, tiếng hát người Chứt lại vọng về, trầm hùng mà sâu lắng như tiếng gió luồn qua khe núi đá. Những giai điệu ấy, dẫu mộc mạc, giản dị nhưng đủ sức làm mềm lòng bất cứ người lữ khách nào ghé qua. Bởi ở nơi thẳm sâu của đại ngàn ấy, dòng chảy văn hóa dân tộc vẫn đang âm thầm tuôn chảy, mãnh liệt và trường tồn.

Quang Ngọc