Gìn giữ bản sắc, khơi mở tiềm năng du lịch

Giữa bối cảnh phát triển du lịch cộng đồng và nhu cầu tìm về giá trị bản địa ngày một tăng, gốm M’nông đang dần tìm được chỗ đứng như một “sứ giả” văn hóa, góp phần lan tỏa bản sắc và tạo sinh kế bền vững cho cộng đồng.

Gốm từ đất – Hồn từ làng

Không lò nung, không khuôn máy, gốm M’nông được nặn bằng tay hoàn toàn, qua đôi bàn tay khéo léo của phụ nữ trong buôn làng. Đất sét lấy từ bờ suối, được trộn với đá nghiền và tro than để tăng độ kết dính.

Phụ nữ đánh bóng bình gốm bằng viên đá cuội nhỏ

Họ dùng những công cụ đơn giản như thanh tre, đá cuội, miếng vải… để tạo hình, đánh bóng và trang trí. Sau khi phơi khô dưới nắng, các sản phẩm gốm được nung bằng củi giữa bãi đất trống.

Nét đặc trưng của gốm M’nông là hình dáng mộc mạc, hoa văn khắc chìm đơn sơ nhưng mang đậm biểu tượng văn hóa: hình lượn sóng, dấu vết của chim thú, mặt trời, vòng tròn biểu trưng cho sinh sôi và gắn kết cộng đồng.

Các loại chum, vại, nồi, bình... không chỉ dùng trong sinh hoạt hàng ngày mà còn gắn liền với lễ hội, nghi thức tín ngưỡng như lễ cúng Giàng, lễ bỏ mả, lễ mừng lúa mới.

Bà H’Đruê ở buôn Buôr (huyện Lắk, Đắk Lắk) cho biết: “Ngày xưa, con gái M’nông biết làm gốm là điều đáng tự hào. Không có gốm thì không có lễ. Giờ nhiều người quên rồi, chỉ mấy chị em già còn nhớ cách nặn, nung.”

Những thập niên gần đây, do ảnh hưởng của đồ nhựa, nhôm công nghiệp cùng sự thay đổi trong tập quán sinh hoạt, nghề làm gốm M’nông bị mai một nghiêm trọng.

Nhiều buôn không còn ai làm gốm. Các lớp trẻ ít được truyền dạy, trong khi điều kiện sống khó khăn khiến người biết nghề cũng không thể sống bằng nghề.

Bình gốm vừa chế tác, trang trí hoa văn và tạo hình chưa nung

Nhận thấy nguy cơ thất truyền, một số địa phương như Đắk Mil, Krông Nô (Đắk Nông), Lắk (Đắk Lắk) đã phối hợp với ngành văn hóa tổ chức các lớp truyền dạy, hỗ trợ nghệ nhân truyền nghề.

Dự án “Bảo tồn và phát huy nghề gốm truyền thống các dân tộc thiểu số” do Bộ VHTTDL triển khai từ năm 2021 cũng đã lựa chọn gốm M’nông là một trong các nội dung ưu tiên.

Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu, nghệ sĩ dân tộc và nhà thiết kế cũng bắt đầu quan tâm đến việc “tái thiết kế” gốm truyền thống theo hướng ứng dụng hiện đại.

Một số sản phẩm mới như chén trà, bình hoa, tượng trang trí... được làm từ kỹ thuật gốm M’nông đã xuất hiện tại các hội chợ thủ công mỹ nghệ và được khách du lịch đánh giá cao.

Khơi nguồn cho du lịch cộng đồng

Không chỉ là sản phẩm vật chất, gốm M’nông chứa đựng chiều sâu văn hóa, tín ngưỡng và tri thức dân gian, yếu tố hấp dẫn trong phát triển du lịch trải nghiệm.

Tại các buôn làng như Buôn Jô (Krông Nô), Buôn Buôr (Lắk), hoạt động làm gốm đã được tích hợp vào các tour du lịch cộng đồng, nơi du khách có thể tự tay nặn thử một chiếc nồi đất, nghe kể chuyện về tổ tiên và cuộc sống xưa qua từng hoa văn.

Nghệ nhân H’Dăn chia sẻ: “Nhiều người khách đến buôn, họ thích nhất là được ngồi đất, chạm tay vào đất, nghe chúng tôi kể chuyện ngày xưa. Họ bảo gốm này không đẹp như gốm Bát Tràng, nhưng có hồn. Nghe vậy mình vui, có động lực giữ nghề.”

Một số sản phẩm đồ gốm của dân tộc M'Nông

Du lịch gắn với làng nghề không chỉ giúp tăng thu nhập mà còn nâng cao niềm tự hào văn hóa cho người dân địa phương. Một số mô hình homestay, workshop thủ công kết hợp biểu diễn cồng chiêng, ẩm thực bản địa đang được thử nghiệm, tạo chuỗi giá trị khép kín mà gốm là điểm nhấn kết nối văn hóa vật thể và phi vật thể.

Dù có tiềm năng, nhưng gốm M’nông vẫn đối diện với nhiều thách thức để phát triển bền vững: thiếu vốn đầu tư, thị trường nhỏ lẻ, khó khăn trong vận chuyển và chưa có thương hiệu rõ ràng.

Nghề gốm hiện vẫn mang tính tự phát, chưa hình thành các tổ hợp tác, làng nghề chuyên biệt có khả năng đón tiếp khách du lịch bài bản.

Theo Sở VHTTDL Đắk Lắk, địa phương đang phối hợp với các cơ quan chức năng xây dựng đề án phục dựng làng nghề gốm M’nông tại xã Đắk Liêng (huyện Lắk), gắn với phát triển điểm du lịch sinh thái – văn hóa đặc trưng.

Tỉnh cũng kêu gọi doanh nghiệp, tổ chức hỗ trợ đầu ra sản phẩm, ứng dụng công nghệ số trong quảng bá và thương mại điện tử.

Trong chiến lược phát triển du lịch Tây Nguyên, không chỉ có cảnh quan mà yếu tố văn hóa – con người đóng vai trò then chốt. Gốm M’nông là một mắt xích giá trị trong hệ sinh thái di sản cần được đầu tư xứng tầm, qua đó lan tỏa hình ảnh Tây Nguyên sâu sắc, độc đáo đến du khách trong và ngoài nước.

Giữa dòng chảy hiện đại, nghề làm gốm M’nông vẫn lặng lẽ giữ lửa nơi buôn làng Tây Nguyên. Từ đôi bàn tay của những người phụ nữ bản địa, những sản phẩm tưởng chừng đơn sơ lại mang theo cả một thế giới văn hóa.

Đó là di sản sống cần được bảo vệ và phát huy. Với sự đầu tư đúng hướng và sự đồng hành của ngành du lịch, gốm M’nông hoàn toàn có thể trở thành điểm sáng trong bản đồ du lịch văn hóa của khu vực.

HƯƠNG GIANG