Diễn biến mới quanh siêu đập thủy điện sông Nile

Ngày 15/8, Thủ tướng Ai Cập Mostafa Mabdouly và người đồng cấp Sudan Abdalla Hamdok đã nhấn mạnh sự cần thiết của việc đàm phán để đạt được một thỏa thuận mang tính ràng buộc về vấn đề tích nước và vận hành đập thủy điện Đại Phục Hưng (GERD) tại Ethiopia.

Nội dung trên được công bố trong tuyên bố chung do Bộ trưởng Thông tin Sudan Faisal Mohammed Saleh đưa ra trong cuộc họp báo được tổ chức ở thủ đô Khartoum (Sudan) với sự hiện diện của Thủ tướng hai nước.

Theo tuyên bố chung sau cuộc hội đàm giữa Thủ tướng hai nước, Ai Cập và Sudan kêu gọi có một thỏa thuận về GERD nhằm bảo đảm lợi ích của cả Ai Cập, Sudan và Ethiopia theo Thỏa thuận về tuyên bố nguyên tắc năm 2015, nguyên tắc sử dụng nước công bằng và không gây ra những tác hại đáng kể nào, cũng như phù hợp với các nguyên tắc của luật pháp quốc tế.

Một thập kỷ qua, Ethiopia, Sudan và Ai Cập đã đàm phán thỏa thuận điều tiết dòng nước từ dự án thủy điện Đại Phục Hưng

Ai Cập và Sudan cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhất trí về một cơ chế ràng buộc và có hiệu quả nhằm giải quyết những tranh cãi cũng như cơ chế phối hợp giữa 3 nước để đảm bảo hoạt động an toàn của tất cả các công trình và dự án cấp nước bị ảnh hưởng bởi GERD.

Thủ tướng Ai Cập Madbouly đã tới Khartoum trong chuyến thăm kéo dài một ngày tới nước láng giềng Sudan. Tháp tùng ông Madbouly có nhiều bộ trưởng và quan chức cấp cao của Chính phủ Ai Cập.

Với tổng chiều dài khoảng 6.700km, Nile là dòng sông quốc tế, cung cấp nguồn nước chủ yếu cho 11 quốc gia trong khu vực, bao gồm Tanzania, Uganda, Rwanda, Burundi, Cộng hòa Dân chủ Congo, Kenya, Ethiopia, Eritrea, Nam Sudan, Sudan và Ai Cập.

Sông Nile có ý nghĩa sống còn đối với Ai Cập, quốc gia có tới hơn 90% diện tích lãnh thổ là sa mạc. Xứ sở các kim tự tháp này đang khai thác khoảng 55,5 tỷ m3 nước mỗi năm từ sông Nile, đáp ứng 95% nhu cầu nước của 91 triệu dân.

Căng thẳng bắt đầu gia tăng giữa Ethiopia với Sudan và Ai Cập, dự án đập thủy điện khổng lồ GERD trên nhánh Nile Xanh khởi công vào năm 2011.

Đập thủy điện có tổng kinh phí xây dựng 4,2 tỷ USD và công suất 6.000 MW. Đây là đập thủy điện lớn nhất châu Phi, với dung lượng hồ chứa lên tới 74 tỷ m3. Chính phủ Ethiopia coi dự án là một dấu mốc lịch sử, giúp khắc phục tình trạng thiếu điện và phát triển kinh tế.

Là quốc gia ở hạ nguồn, Ai Cập phản ứng rất dữ dội do quan ngại đập GERD sẽ làm giảm nguồn nước của quốc gia Bắc Phi này cũng như tác động tiêu cực đến môi trường ở hạ nguồn.

Một khi đập GERD hoàn thành sẽ cần 30 tỷ m3 nước mỗi năm và điều này được cho là sẽ làm hồ Nasser của Ai Cập khô cạn, khiến hoạt động cấp điện từ đập thủy điện Aswan (Ai Cập) bị ngưng trệ.

Một số quan điểm cho rằng dự án thủy điện của Ethiopia sẽ làm mất cân bằng tự nhiên ở hạ nguồn sông Nile, như ngăn phù sa chảy xuống hạ nguồn và làm gia tăng ô nhiễm, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của người dân cũng như các các loài động vật không xương sống, cá và chim. Nguồn nước giảm sẽ ảnh hưởng đến hơn 4 triệu người dân Ai Cập sống ở các thành phố ven biển Địa Trung Hải khi nước biển tăng 1-2cm mỗi năm.

Với đập thủy điện GERD, Ethiopia sẽ kiểm soát 86% tài nguyên nước của Ai Cập và 60% của Sudan. Nhánh Nile Xanh chảy từ Ethiopia có lưu lượng dòng chảy trung bình 50 tỷ m3/năm, tương đương khoảng 60% tổng dòng chảy của sông Nile qua Ai Cập. Do đó, Ai Cập có thể thiếu khoảng 26 tỷ m3 nước/năm, tương đương hơn 50% tổng lượng nước sông Nile cung cấp cho đất nước kim tự tháp.

Bên cạnh đó, lượng phù sa sụt giảm mạnh cũng ảnh hưởng đến 4,5 triệu hécta đất canh tác của Ai Cập. Theo tính toán của giới khoa học, khi đập thủy điện Đại Phục Hưng hoàn thành và đi vào khai thác, Ai Cập sẽ thiếu 55% nguồn cung lương thực, buộc nước này phải nhập khẩu 10 tỷ USD lương thực thiết yếu mỗi năm, trong đó 70% là lúa mỳ (11 triệu tấn).

Ai Cập từng yêu cầu Ethiopia dừng triển khai dự án, cho rằng Cairo có quyền lịch sử đối với sông Nile và viện dẫn các thỏa thuận ký trước kia. Theo một thỏa thuận ký với Anh năm 1929, Ai Cập có quyền phủ quyết bất kỳ dự án nào tại các nước thượng nguồn ảnh hưởng đến lưu lượng nước sông Nile chảy qua lãnh thổ nước này.

Năm 1959, Ai Cập và Sudan từng ký một thỏa thuận cho phép Cairo khai thác 66% tổng lưu lượng nước sông Nile mỗi năm, trong khi Sudan được khai thác 22% (tỷ lệ 12% còn lại thất thoát do nước bay hơi).

Cairo cũng viện dẫn Công ước của Đại hội đồng Liên hợp quốc năm 1997 về Luật sử dụng các nguồn nước liên quốc gia (quy định không quốc gia nào có quyền đòi chủ quyền tuyệt đối trên các nhánh sông quốc tế).

Tuy vậy, Ethiopia cho rằng thỏa thuận năm 1929 chỉ mang tính ràng buộc đối với ba quốc gia thượng nguồn từng là thuộc địa của Anh gồm Tanzania, Kenya và Uganda. Theo Addis Ababa, các nước thượng nguồn cũng không phải là một bên tham gia ký kết thỏa thuận 1959, do đó Ethiopia không thừa nhận tính chất hợp pháp của văn bản này.

Bất chấp sự phản đối của Ai Cập và Sudan, Ethiopia vẫn tiếp tục đẩy nhanh dự án. Cuối tháng 5/2013, Ethiopia đã bắt đầu chuyển hướng dòng chảy nhánh Nile Xanh trong khuôn khổ dự án.

Do tình hình chính trị và an ninh bất ổn sau chính biến mùa Xuân Ả Rập năm 2011, Ai Cập đã phải chấp nhận để Ethiopia triển khai dự án. Tuy nhiên, Cairo buộc Addis Ababa phải thực hiện dự án theo các yêu cầu của mình và cung cấp đầy đủ các báo cáo nghiên cứu đánh giá tác động môi trường của dự án trước khi xây dựng.

Cuối tháng 12/2015, sau 11 vòng đàm phán, Ai Cập, Sudan và Ethiopia ký thỏa thuận về nguyên tắc đối với dự án xây dựng đập thủy điện Đại Phục Hưng. Ai Cập coi đây kết quả của sự tin tưởng và minh bạch nhưng không phải là bước cuối cùng của tiến trình đàm phán.

Sudan không lo lắng về con đập này như Ai Cập. Nước này hy vọng việc mua được điện giá rẻ sẽ mang lại động lực cho nền kinh tế đang gặp khó khăn của Sudan. Ông Yasser Abbas, Bộ trưởng Thủy lợi Sudan, hôm 13/7 nói rằng các bên “đều muốn tìm giải pháp”, nhưng vẫn còn những bất đồng về kỹ thuật và pháp lý với việc tích nước và hoạt động của con đập.

Các nhà phân tích nói rằng nỗi lo thiếu hụt nước “không hoàn toàn chính đáng ở giai đoạn này nhưng nếu có một đợt hạn hán trong vài năm tới, đây chắc chắn có thể trở thành một rủi ro”.

An Nhiên