Di tích lịch sử đồn Đồng Mu - dấu ấn trận đánh thứ ba của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân

Di tích đồn Đồng Mu, xã Xuân Trường.

Vào lúc 17 giờ, ngày 22/12/1944, Lễ thành lập Đội được cử hành trong khu rừng nằm giữa hai tổng Trần Hưng Đạo và Hoàng Hoa Thám (nay thuộc xã Tam Kim) với 34 thành viên. Đồng chí Võ Nguyên Giáp thay mặt Đoàn thể tuyên bố thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân và nêu rõ nhiệm vụ của Đội. Chỉ 3 ngày sau khi thành lập, Đội đã có chiến thắng đầu tiên trong trận đánh đồn Phai Khắt và Nà Ngần. Sau các chiến công chiếm đồn Phai Khắt, Nà Ngần, Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân tiếp tục đánh chiếm đồn Đồng Mu. Tại đây, vị liệt sĩ đầu tiên của Quân đội Nhân dân Việt Nam đã ngã xuống đó chính là liệt sĩ Xuân Trường.

Liệt sĩ Xuân Trường tên thật là Hoàng Văn Nhủng, dân tộc Tày, sinh ngày 04/11/1909, Quê quán: Bản Nà Nghiềng, xã Sóc Hà, huyện Hà Quảng (nay là xã Trường Hà). Năm 1936, phong trào đấu tranh đòi dân sinh, dân chủ phát triển, lan rộng đến vùng cao Hà Quảng, đồng chí Hoàng Văn Nhủng đã hăng hái tham gia hoạt động cách mạng; bị địch bắt giam tra khảo vẫn tỏ rõ khí phách kiên cường, một lòng trung thành với mục tiêu lý tưởng của Đảng.

Giữa năm 1940, đồng chí Hoàng Văn Nhủng với bí danh Xuân Trường cùng với một số cán bộ tiêu biểu được cử đi học quân sự ở Liễu Châu (Quảng Tây - Trung Quốc); đầu năm 1944, về nước hoạt động chủ yếu từ xã Trường Hà lên vùng Lục Khu - Hà Quảng, tích cực vận động xây dựng các đội tự vệ ở xã, góp phần xây dựng đội vũ trang châu Hà Quảng. Với nhiệt huyết đó, ngày 22/12/1944, Xuân Trường là một trong số những đội viên xuất sắc của châu Hà Quảng được đồng chí Văn (sau này là Đại tướng Võ Nguyên Giáp), chọn vào Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân. Ngay khi mới thành lập đội, Xuân Trường được cấp trên cử giữ chức Tiểu đội trưởng một tiểu đội.

Sau hai trận đánh Phai Khắt, Nà Ngần giành thắng lợi, Tiểu đội do đồng chí Xuân Trường phụ trách cùng Đội hành quân về Lũng Dẻ, xã Trùng Khuôn, huyện Nguyên Bình - khu Việt Minh Thiện Thuật (nay thuộc xã Minh Tâm) tuyển thêm quân để thành lập đại đội đầu tiên của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, bổ sung trang bị vũ khí, hành quân đi đánh đồn Đồng Mu (Bảo Lạc). So với Phai Khắt và Nà Ngần, đồn Đồng Mu kiên cố hơn nhiều về công sự và hỏa lực, vì địch phải thường xuyên đối phó với thổ phỉ vùng biên giới, đồn Đồng Mu lại là nơi có vị trí chiến lược quan trọng, nằm gần biên giới Việt - Trung. Nơi đây, Địch xây dựng công sự rất kiên cố, Đồn có nhiều lô cốt, tường dày, có lỗ châu mai, giao thông hào và dây thép gai bao bọc xung quanh. Trong Đồn có khoảng 40 lính khố đỏ, do sỹ quan Pháp chỉ huy, ngoài ra còn có một số lính dõng ở trong bản do một tên Tổng đoàn chỉ huy. Tại đây có thể kiểm soát con đường từ Đồng Mu sang Sóc Hà (Hà Quảng) và đường từ Đồng Mu xuống Pác Lung, đi sang Ba Bể, xuống Bắc Kạn, địch có thể đưa quân lính ngăn chặn, đàn áp phong trào cách mạng của nhân dân ta và truy lùng, bắt những cán bộ hoạt cách mạng.

Trận công đồn diễn ra vào đêm ngày 04 rạng sáng 05/02/1945 (ngày 22 tháng Chạp), quân ta tổ chức thành 3 mũi tấn công vào cả ba cửa, vượt qua những mô đá tai mèo sắc nhọn, tiến lên đồn, hai tổ xung phong đi đầu vượt qua hàng rào thép gai, vào sân tiến đánh đồn. Trận chiến đấu diễn ra ác liệt, địch ngoan cố chống cự, nhưng các chiến sĩ của ta anh dũng chiến đấu giáp lá cà quyết liệt với địch.

Tiểu đội trưởng Xuân Trường chỉ huy một tổ xung phong đột nhập qua cửa sổ, dùng súng tiểu liên diệt ngay tên đốc gác và một số tên khác. Đạn trong băng hết, anh rút thanh kiếm và khẩu súng ngắn xông vào sở chỉ huy địch. Một số tên địch tiếp tục bị tiêu diệt, quân địch cố thủ ở một lô cốt giữa đồn chống cự quyết liệt. Khi đồng chí Xuân Trường đang lắp đạn thì bị một viên đạn của địch xuyên qua ngực, anh ngã gục xuống, lúc này các tổ viên ở ngoài cũng vào tới nơi. Đồng chí Xuân Trường gượng dậy gọi đồng chí Thế Hậu và nói “Mình bị trúng đạn rồi, cậu lấy ngay khẩu súng của mình bắn đi”. Thế Hậu chạy đến xốc Xuân Trường lên, nhưng anh gạt ra và giục “Đánh đi, không lôi thôi gì với mình cả. Xung phong lên”. Rồi đồng chí Xuân Trường trút hơi thở cuối cùng giữa tiếng súng rền vang. Cuộc chiến đấu diễn ra từ 11 giờ đêm đến 2 giờ sáng ngày 05/02/1945. Quân ta đã tiêu diệt 20 tên địch, bắt sống 3 tù binh, thu 5 khẩu súng và nhiều đạn dược. Do bị thiệt hại nặng, bọn địch còn lại trong đồn buộc phải tháo chạy, nhưng trước khi rút chạy, chúng tập trung vũ khí, đạn dược và những trang bị còn lại rồi đổ dầu đốt. Ban Việt Minh xã Ân Quang đã nhanh chóng huy động nhân dân dập lửa thu nhiều chiến lợi phẩm để trang bị cho đội vũ trang địa phương.

Trong trận chiến đấu này, đồng chí Xuân Trường - Tiểu đội trưởng đã chiến đấu dũng cảm và anh dũng hy sinh, anh ngã xuống khi tuổi đời còn rất trẻ. Sau khi đồn Đồng Mu bị tấn công, địch bị thiệt hại nặng buộc phải rút chạy, xã Ân Quang được giải phóng. Theo nguyện vọng của nhân dân và cán bộ, xã Ân Quang được mang tên mới là xã Xuân Trường, để tỏ lòng biết ơn và ghi nhớ công lao của liệt sĩ Xuân Trường. Tại phường Thục Phán, cũng có một con đường mang tên Xuân Trường. Năm 1995, đồn Đồng Mu được công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia.

P.V