'Đánh thức' di sản bằng nghệ thuật đương đại

Không gian trải nghiệm và đối thoại

Thay vì bảo tồn di tích theo lối "đóng băng" - giữ nguyên trạng thái cũ, thời gian qua, nhiều di tích tại Hà Nội được phục hồi và chuyển thành không gian văn hóa, sáng tạo. Sự chuyển đổi này thu hút không chỉ giới nghệ thuật mà còn cả công chúng, tạo ra những không gian đối thoại đa chiều, nơi giá trị cũ được khám phá lại với nhãn quan mới.

Chương trình Tết Trung thu 2025 tại Trung tâm Văn hóa nghệ thuật 22 Hàng Buồm. Ảnh: Ng. Thương

Dịp Tết Trung thu năm nay, triển lãm Trăng ta tái hiện Trung thu xưa tại đình Kim Ngân, 42-44 Hàng Bạc, đưa khách tham quan trở về không khí rằm tháng Tám vùng Bắc Bộ và gợi mở hướng ứng dụng di sản trong đời sống đương đại. Với mong muốn khôi phục những giá trị truyền thống của Tết Trung thu, nhà nghiên cứu mỹ thuật Kevin Vương đã dành 5 năm nghiên cứu, sưu tầm và hệ thống tư liệu về đầu sư tử Bắc Bộ.

Trong không gian cổ kính của đình Kim Ngân, người tham dự vừa được lắng nghe những câu chuyện tìm về giá trị xưa, vừa hòa mình đón Tết trông trăng với mâm cỗ truyền thống. Ngôi đình cũng trở thành một điểm neo văn hóa thường xuyên với các triển lãm nghệ thuật, hoạt động văn hóa thu hút đông đảo công chúng.

Cũng tại phố cổ Hà Nội, Hội quán Quảng Đông, 22 Hàng Buồm, đã trở thành Trung tâm Văn hóa nghệ thuật, nơi trưng bày, trình diễn những ý tưởng độc đáo như trình diễn thư pháp chữ Nôm trong "Rồng rắn lên mây", hay các dự án nghệ thuật đương đại như "Hồn nhiên như cô tiên", trình diễn thời trang cảm hứng từ hoa văn cổ… Điểm đến này cũng là ví dụ tuyệt vời về sự chuyển hóa di sản trong đời sống đương đại. Nó cho thấy di sản không phải là một thực thể cố định, mà có thể trở thành không gian mở, sẵn sàng tiếp nhận những ý tưởng sáng tạo mới.

Gần đây, workshop thêu chỉ tơ tằm Cây lá nước Nam qua nét thêu thuần Việt được tổ chức tại Trường THCS Trưng Vương, Hà Nội. Trong công trình kiến trúc có tuổi đời hơn 100 năm, khách tham dự được trải nghiệm nguyên liệu truyền thống như: lụa satin, chỉ tơ tằm được nhuộm từ nguyên liệu tự nhiên bản địa; được nghệ sĩ thêu Phạm Ngọc Trâm hướng dẫn một số kỹ thuật thêu cổ từng phổ biến trong các bức tranh thêu thời Đông Dương… Sự kiện Cửa Nam giao hòa trước đó cũng biến di tích trở thành nơi kết nối quá khứ và hiện tại bằng các yếu tố công nghệ và nghệ thuật thị giác tương tác. Các sự kiện này là mảnh ghép trong bức tranh tổng thể của phường Cửa Nam nhằm phát triển công nghiệp văn hóa.

Chất liệu của sáng tạo

Các hoạt động nghệ thuật tại nhiều công trình kiến trúc cổ trên địa bàn thành phố Hà Nội đã chứng minh rằng, di sản không chỉ cần được bảo tồn mà phải kích hoạt để kể những câu chuyện mới, phù hợp với hơi thở đương đại. Bí thư Đảng ủy phường Cửa Nam Phạm Tuấn Long nhấn mạnh: "Bảo tồn di sản không phải chỉ giữ lại cái cũ, mà là tạo ra những giá trị mới từ nền tảng quý báu đó".

Học sinh Trường THCS Trưng Vương trải nghiệm thêu truyền thống trong chính ngôi trường có tuổi đời hơn 100 năm tuổi

Không đơn thuần sử dụng không gian, đó còn là quá trình tìm tiếng nói chung giữa lịch sử và nghệ thuật. Các triển lãm diễn ra tại không gian như đình Nam Hương, đình Tú Thị, đình Kim Ngân… đã tạo ra trải nghiệm văn hóa sâu sắc hơn, đưa mọi người đến gần với những câu chuyện về các vị tổ nghề, tạo ra sự kết nối cảm xúc mạnh mẽ với quá khứ.

Di sản cũng được coi là một "chất liệu" để các nghệ sĩ và nhà thiết kế tạo nên tác phẩm mới, đưa thực hành của mình đối thoại với không gian, cộng đồng, thành phố. Một số nghệ sĩ lấy cảm hứng từ hoa văn trên ngôi đình cổ để tạo ra tác phẩm đương đại; trong không gian thờ ông tổ nghề thêu, nghệ sĩ thêu các bức tranh theo tinh thần chép vốn cổ như cách đối thoại xưa - nay…

Nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn cho đây là câu chuyện làm mới di sản, ngoài công trình kiến trúc, là các loại hình nghệ thuật, nghề truyền thống, tri thức dân gian… không còn được thường xuyên quan tâm trong đời sống xã hội. Các hoạt động như vậy cũng cho thấy cơ hội tạo sức hút giới trẻ và du khách quốc tế đến các công trình kiến trúc cổ.

Di sản kiến trúc Hà Nội có một lợi thế khác biệt so với nhiều thành phố khác, đó là các lớp lang và sự phong phú của kiến trúc giao thời. Từ kiến trúc dân gian truyền thống (đình, đền), kiến trúc thương mại (phố cổ) đến kiến trúc cận đại (các biệt thự, công sở)... tất cả tạo nên bộ sưu tập kiến trúc đa thời đại. Việc biến các công trình, biệt thự có giá trị thành trung tâm văn hóa sáng tạo là một bước đi quan trọng trong bối cảnh phát triển công nghiệp văn hóa.

Bởi khi di sản được thăng hoa thành không gian sáng tạo sẽ như "thỏi nam châm" thu hút từ kiến trúc sư, nghệ sĩ thị giác, nhà thiết kế thời trang, đến các nhà nghiên cứu, doanh nghiệp văn hóa... Sự "hồi sinh" này đang kiến tạo chuỗi giá trị mới thông qua các tác phẩm nghệ thuật độc bản, thiết kế cao cấp và dịch vụ trải nghiệm sâu sắc, kết nối quá khứ vào dòng chảy phát triển đương đại một cách vững chãi.

Việc chuyển đổi các không gian lịch sử, văn hóa như vậy không chỉ giúp Thủ đô hoàn thành sứ mệnh bảo vệ và phát huy giá trị di sản mà còn chủ động kiến tạo động lực phát triển cho tương lai, hiện thực hóa mục tiêu Thành phố Sáng tạo.

Thảo Nguyên