Đang điều tra vụ việc 107 cuốn sách Hán Nôm thất lạc

Một tài liệu Hán Nôm đang được lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm

Mới tìm thấy 14 quyền trong hơn 100 quyển “mất tích”

Thực hiện chức năng, nhiệm vụ do Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam (Viện Hàn lâm) phân công, Viện Nghiên cứu Hán Nôm (VNCHN) bảo quản các tài liệu Hán Nôm, trong đó có 2 nhóm tài liệu chủ yếu là sách Hán Nôm gồm 34.014 quyển đã được ghi trong sổ đăng kí cá biệt và thác bản văn bia gồm 58.357 đơn vị.

Về các phân kho sách, kho sách kí hiệu A (do người Pháp tập hợp) gồm 8.739 quyển và kho sách kí hiệu V (do người Việt Nam tập hợp trước năm 1979 – thời điểm chính thức thành lập VNCHN) gồm 7.932 quyển.

Từ năm 1988, VNCHN tổ chức sưu tầm thêm sách Hán Nôm, đặt thành kí hiệu ST (sưu tầm). Theo sổ sách ghi chép, có 2 đợt sưu tầm: đợt 1 từ năm 1988-2001 (23 năm) sưu tầm được 2.586 quyển; đợt 2 từ năm 2002-2008 (7 năm) sưu tầm được 15.126 quyển.

Cuối thập niên 1990 và đầu thập niên 2000, các sách kho A và V đã được photocopy để nhân bản phục vụ độc giả. Kho ST chưa photocopy, cho nên độc giả được đọc sách gốc.

Tài liệu Hán Nôm của VNCHN được lưu giữ trong phòng Bảo quản gồm 2 tầng, biệt lập với phòng đọc phục vụ độc giả. Chỉ có nhân viên Phòng Bảo quản được ra vào kho sách; nhân viên các phòng khác trong Viện và độc giả không được vào kho; nếu có khách vào kho tham quan (thường là lãnh đạo cấp trên, khách quốc tế, hoặc thợ sửa chữa cơ sở vật chất trong kho) thì phải được sự đồng ý của lãnh đạo Viện và có nhân viên Phòng Bảo quản đi cùng.

Chìa khóa kho sách do trưởng bộ phận bảo quản (người chịu trách nhiệm chính về nghiệp vụ bảo quản) giữ và quản lí. Từ tháng 7/2022 trở về trước, bộ phận bảo quản có một chùm chìa khóa dùng chung, đặt trong phòng làm việc chung của bộ phận bảo quản, đến lịch trực của nhân viên nào thì người đó lấy chìa khóa, mở cửa kho để thực hiện việc phục vụ, giao nhận sách cho bạn đọc tại phòng đọc.

Do trong kho không có vách ngăn nên bất kì nhân viên nào cũng có thể tiếp cận trực tiếp với tất cả các tài liệu, mặc dù chủ yếu chỉ phục vụ nhóm tài liệu photocopy. Ngoài ra, trưởng bộ phận Bảo quản giữ riêng một chùm chìa khóa ra vào kho sách.

VNCHN mở cửa phòng đọc để các tổ chức, nhà nghiên cứu và các cá nhân trong và ngoài nước quan tâm đến văn bản Hán Nôm tiếp cận tài liệu. Theo quy định tại đơn vị, nhằm mục tiêu bảo quản các tài liệu gốc, Viện tổ chức phục vụ bạn đọc chủ yếu thông qua bản photocopy đối với kho A và V; bạn đọc muốn tiếp cận tài liệu gốc cần có phê duyệt bằng văn bản của Lãnh đạo Viện.

Tại thông cáo thứ 2 ngày 20/3/2023, VNCHN căn cứ vào Báo cáo của Hội đồng kiểm kê ngày 15/3 đã ghi nhận: thiếu 121 quyển (trong đó có 11 quyển nằm trong danh sách 25 quyển đã báo cáo trước đó, tức thiếu thêm 110 sách), bên cạnh đó có 339 quyển đã vào sổ nhưng lẫn lộn các kí hiệu sách (sách dôi), chưa xác định rõ có bao gồm 121 sách thiếu hay không. Nhóm kiểm kê báo cáo có 877 quyển thuộc loại hư hại nặng.

Trong đợt rà soát, đối chiếu từ ngày 22-29/3/2023, số sách thất lạc được tìm thấy là 14 quyển, tổng số sách ST thất lạc còn 107 quyển.

Danh sách 14 quyển tìm được gồm: Ức Trai Phi Khanh thi văn tập (ST.260), Hoa Nghiêm ngoại truyện (ST.1907) và Dịch kinh đại toàn tiết yếu (ST.1450), Thụy Phương linh từ sự tích (ST.366), Phật Thánh chân kinh (ST.1301), Vạn quyển trân tàng quy tính mệnh (ST.1908), Tòng nhân khoa (ST.10202), Luận tang sự (ST.10203), Kim quyết hóa thân (ST.10204), Tử vi (ST.10207), Nhất hộ áp quái (ST.10208), Tăng quảng thư (ST.10209), Tạ thủy phù khoa (ST.10210), An long khoa (ST.10211).

Ngày 23/3/2023, Viện lập nhóm chuyên gia rà soát toàn bộ 877 kí hiệu sách được xếp vào nhóm “hư hại nặng”. Nhóm gồm tất cả các chuyên gia của bộ phận tu bổ, các thành viên bộ phận bảo quản; Ban Lãnh đạo Viện, Trưởng ban Thanh tra nhân dân, Thư kí Hội đồng khoa học giám sát và cùng làm việc. Các tài liệu hư hại được chia thành 3 loại: loại A: sách còn tốt hoặc bị hư hại nhưng có thể tu bổ toàn bộ; loại B: sách có thể tu bổ một phần (thường là phần lớn, bởi chỉ hỏng bìa hoặc một vài trang đầu và cuối); loại C: sách hư hại nặng, chưa có giải pháp tu bổ. Kết quả: loại A có 540 quyển; loại B có 227 quyển; loại C có 110 quyển.

Cơ quan Công an đang điều tra làm rõ sự việc

Viện Nghiên cứu Hán Nôm cho rằng, nguyên nhân thất lạc sách do có sự lẫn lộn sách trong kho ST, vì trong quá trình thực hiện nghiệp vụ bảo quản và tu bổ kéo dài nhiều năm đối với số lượng tài liệu lớn, lại ở một không gian kho nhỏ, thiếu giá để sách, khiến cho kho ST bị phân tán, các kí hiệu sách không liền mạch, không được đặt tại một khu vực cố định riêng, dẫn đến tình trạng khó kiểm soát.

Quá trình kiểm kê và bàn giao kho ST trong các năm 2005 và 2013 không đảm bảo đúng quy trình, vì không đánh dấu vào sổ đăng kí cá biệt. Người được giao quản lí chìa khóa kho sách đã thiếu chặt chẽ trong việc phân quyền đóng mở cửa kho.

Trước đây, trong kho tầng 2, sách gốc và sách photocopy để trong cùng một không gian thông nhau, nên tất cả nhân viên đều có thể ra vào. Nhận thấy điểm bất cập này, cuối tháng 7/2022, Viện đã tổ chức làm vách ngăn bằng khung nhôm kính để chia các phân kho tại tầng 2, dồn các tài liệu gốc về một khu tách biệt, phần sách photocopy để riêng một cửa ra vào để nhân viên phục vụ độc giả hằng ngày.

Ngày 28/7/2022, Viện đã thay chìa khóa kho, giao chìa khóa kho sách gốc cho Trưởng bộ phận Bảo quản (mới bổ nhiệm từ tháng 8/2021). Chìa khóa kho sách photocopy được đặt tại phòng làm việc chung để nhân viên sử dụng mở cửa kho phục vụ bạn đọc.

Việc thất lạc và hư hại tài liệu là tổn thất lớn đối với kho sách Hán Nôm nói riêng, với văn hiến cổ điển Việt Nam nói chung. Tập thể và cá nhân có liên quan phải chịu trách nhiệm trước sự việc này.

Viện Nghiên cứu Hán Nôm đang tổ chức xác định trách nhiệm liên quan. Cơ quan Công an đang điều tra làm rõ sự việc với các sách đã báo mất. Viện Nghiên cứu Hán Nôm sẽ sớm thực hiện tổng kiểm kê toàn bộ tài liệu Hán Nôm một lần nữa để sắp xếp, chỉnh lí lại kho sách, đóng dấu kiểm kê vào từng đơn vị tài liệu.

Thái Phương