'Đảng ca', 'Quốc ca' Những giai điệu tự hào

Nhạc sĩ Văn Cao. (Ảnh Tư liệu)

“Tiến quân ca” - giai điệu mang ý chí, khát vọng của dân tộc

Vào một ngày tháng 8 năm 2000, đoàn cán bộ, phóng viên Báo Nam Định đã đến thăm bà Nghiêm Thúy Băng, phu nhân cố nhạc sĩ Văn Cao tại nhà riêng ở 108 phố Yết Kiêu (Hà Nội). Khi biết những người làm báo của quê hương Nam Định muốn tìm hiểu về tác phẩm “Tiến quân ca”, rất xúc động, xen lẫn tự hào, bà đã cung cấp cho chúng tôi rất nhiều tư liệu quý giá về hoàn cảnh ra đời của bài hát. Qua những dòng hồi ức của nhạc sĩ Văn Cao do bà Nghiêm Thúy Băng cung cấp, hoàn cảnh ra đời “Tiến quân ca” hiện lên như một thước phim quay chậm...

Đó là vào thời điểm năm 1944, mẹ của nhạc sĩ Văn Cao cùng các em, các cháu của ông dắt díu nhau từ Nam Định ra Hải Phòng, dọc đường đã để lạc mất đứa cháu gái là con người anh cả của nhạc sĩ. Trong hồi ký “Tại sao tôi viết Tiến quân ca”, nhạc sĩ Văn Cao viết: “Nó mới lên ba. Đôi mắt nó giống như mắt mèo con. Có thể nó nằm ở dọc đường trong đám người chết đói năm ấy”. Bà Nghiêm Thúy Băng cho biết, bản thân Văn Cao lúc ấy cũng chẳng khá gì hơn. Năm ấy rét hơn mọi năm, trên căn gác 171 phố Mongrant (nay là số 45 phố Nguyễn Thượng Hiền, Hà Nội) nhạc sĩ Văn Cao ngủ với tất cả quần áo quấn trên người, có đêm phải đốt dần bản thảo và ký họa để sưởi… Và rồi ông gặp Vũ Quý - một chiến sĩ Việt Minh - đặt vấn đề mời Văn Cao tham gia vào lực lượng Việt Minh và sáng tác một hành khúc cho quân đội cách mạng. Nhạc sĩ Văn Cao đồng ý. Đây chính là lý do, là chất “xúc tác” ban đầu để Tiến quân ca ra đời. Ông viết trong hồi ký: “Chiều hôm ấy tôi đi dọc theo đường phố Ga, đường Hàng Bông, đường Bờ Hồ, theo thói quen tôi cố tìm một cái gì để nói. Tìm một âm thanh đầu tiên. Những đường phố quen thuộc ấy thường không vang một âm thanh gì hơn những tiếng nghe buồn bã hàng ngày… Tôi đang chờ nhận một khẩu súng và được tham gia vào đội vũ trang. Tôi đang chuẩn bị một hành động gì có thể là mạo hiểm hy sinh, chứ không chuẩn bị để quay lại làm bài hát, thật khó nghĩ tới nghệ thuật lúc này. Tôi đi mãi tới lúc đèn các phố bật sáng. Bên một gốc cây, bóng mấy người đói khổ trần truồng, loang trên mặt hồ lạnh. Họ đang đun một thứ gì trong một cái ống bơ sữa bò. Ngọn lửa tím sẫm bập bùng trong những hốc mắt. Có một đứa bé gái. Nó khoảng lên ba. Tôi ngờ ngợ như gặp lại cháu tôi. Đôi mắt nó giống như mắt mèo con. Cháu bé không có mảnh vải che thân. Nó ngồi ở xa nhìn mấy người lớn sưởi lửa. Hình như nó không phải là con cái số người đó. Hình như nó là đứa trẻ bị lạc, cũng không phải là cháu tôi... Tôi bỗng trào nước mắt, và quay đi. Đêm ấy, về căn gác tôi đã viết được nét nhạc đầu tiên của bài Tiến quân ca...”!

Chương trình nghệ thuật “Đàn chim Việt”, nhân kỷ niệm 100 năm Ngày sinh Nhạc sĩ, thi sĩ, họa sĩ Văn Cao (1923 - 2023) diễn ra tại Nhà hát Lớn Hà Nội và Quảng trường Cách mạng Tháng Tám.

Nhạc sĩ Văn Cao đã viết “Tiến quân ca” ra đời như thế, trong hoàn cảnh bi tráng, từ chính cảnh đói khổ của người thân, của những sinh mạng đồng bào leo lắt mà ông từng chứng kiến. Ngay sau khi ra đời, “Tiến quân ca” được đón nhận nồng nhiệt và ngày càng có sức lan tỏa rộng rãi. Ngày 16/8/1945, Đại hội quốc dân họp ở Tân Trào do Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trì, Bác Hồ đã quyết định chọn “Tiến quân ca” làm “Quốc ca”. Bà Nghiêm Thúy Băng kể: “Theo lời Bác, “Tiến quân ca” trở thành “Quốc ca” là phù hợp nhất, vì ca khúc thể hiện được ý chí, khát vọng của dân tộc, lại ngắn gọn, dễ thuộc lời, đầy đủ về ý nghĩa, giai điệu hùng tráng”.

Ngày 17/8/1945 tại Quảng trường Nhà hát lớn Hà Nội đã diễn ra cuộc mít tinh của công chức Hà Nội. Khi lá cờ đỏ sao vàng được thả từ bao lơn Nhà hát lớn xuống, thời khắc đó, bài “Tiến quân ca” lần đầu tiên được hát chính thức. Sau này nhạc sĩ Văn Cao đã xúc động kể lại khoảnh khắc đó trong hồi ký “Tại sao tôi viết Tiến quân ca”: “Bài Tiến quân ca đã nổ ra như một trái bom. Nước mắt tôi trào ra. Chung quanh tôi hàng ngàn giọng hát cất lên, vang theo những đoạn sôi nổi. Những cánh tay áo mọi người, những băng cờ đỏ sao vàng, đã thay những băng vàng của chính phủ Trần Trọng Kim” (trích)... Tiếp đó, ngày 2/9/1945, “Tiến quân ca” đã chính thức được cử hành trong Lễ Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình bởi ban nhạc Giải phóng quân do nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên chỉ huy.

Giai điệu tự hào của một “vừng trời đông” tỏa sáng

Một ngày trung tuần tháng 8 cách đây 25 năm, đoàn cán bộ, phóng viên chúng tôi ngược lên vùng chiến khu Việt Bắc xưa, tìm gặp nhạc sĩ Đỗ Minh. Tiếp chúng tôi tại nhà riêng ở huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên, nhạc sĩ Đỗ Minh chia sẻ, ông thuộc lớp nhạc sĩ trưởng thành từ cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đã tham gia các Chiến dịch Biên giới, Trung du, Điện Biên Phủ. Năm 1951, đơn vị của ông đóng quân tại huyện Đại Từ, lúc bấy giờ là Thủ đô kháng chiến của chiến khu Việt Bắc. Lúc Đảng ta chuẩn bị ra hoạt động công khai, nhạc sĩ Đỗ Minh đã sáng tác ca khúc “Chào mừng Đảng Lao động Việt Nam” (sau này đổi tên thành ca khúc “Chào mừng Đảng Cộng sản Việt Nam”). Lý giải về cái tên “Chào mừng Đảng Cộng sản Việt Nam”, nhạc sĩ Đỗ Minh cho biết: Đó là tiếng hát âm vang từ nhịp đập trái tim bày tỏ những tình cảm dạt dào, tha thiết của người thanh niên yêu nước với Đảng, với Cách mạng.

Nhạc sĩ Đỗ Minh tại nhà riêng, huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên và tác giả (tháng 8 năm 2000). (Ảnh: Dương Đức)

Là một trí thức quê ở Hải Hậu, trước Cách mạng Tháng Tám, từ khi còn rất trẻ, nhạc sĩ Đỗ Minh đã tận mắt chứng kiến cuộc sống lầm than khổ cực của người dân dưới ách thống trị của giặc ngoại xâm và phong kiến. Nhạc sĩ Đỗ Minh tâm sự: “Trong quá trình sáng tác, tôi không nghĩ nhiều đến nghệ thuật thể hiện. Trước khi hình thành những giai điệu đầu tiên của bài hát, không hiểu sao tâm trí tôi cứ luôn hiện lại cảnh chết đói đầy đường, đầy chợ của người dân xứ đạo vùng Hải Triều, Hải Hậu quê hương tôi. Những cảnh tượng đau thương ấy cứ ám ảnh tôi không dứt”. Chứng kiến những thảm cảnh đau thương đó, khát vọng giải phóng quê hương khỏi áp bức, bóc lột đã thôi thúc người thanh niên Đỗ Minh tình nguyện lên Việt Bắc, gia nhập đoàn quân cứu quốc. Sự nhạy cảm chính trị đã khiến ông có một niềm tin sắt son rằng: Chỉ có Đảng Cộng sản Việt Nam mới đem lại tự do, hòa bình cho Tổ quốc, cho nhân dân… Những suy nghĩ đó đã được ông ấp ủ qua nhiều năm tháng, và một ngày, trong ngôi nhà đơn sơ ở huyện Đại Từ, những xúc cảm của người nghệ sĩ đã thôi thúc, cho ra đời bài hát ca ngợi Đảng.

“Chào mừng Đảng Lao động Việt Nam” ra đời năm 1951. Thời điểm đó, đơn vị của nhạc sĩ Đỗ Minh đóng quân ở Đại Từ (Thái Nguyên). Dưới sự lãnh đạo của Đảng lúc đó, khí thế cách mạng bừng bừng những sắc màu tươi thắm. Phấn chấn, tự tin vì Đảng chuẩn bị ra hoạt động công khai, ngay đêm hôm đó, nhạc sĩ Đỗ Minh đã hoàn thành ca khúc “Chào mừng Đảng Lao động Việt Nam”. Ngay khi ra đời, bài hát đã nhanh chóng được phổ biến khắp chiến khu Việt Bắc. Tổng cục Chính trị ra chỉ thị in, sao để phổ biến cho tất cả các đơn vị trong toàn quân nhằm cổ vũ, động viên tinh thần chiến đấu của quân và dân ta. Sau này, “Chào mừng Đảng Cộng sản Việt Nam” đã chính thức trở thành một trong 10 bài hát truyền thống của Quân đội nhân dân Việt Nam và lan tỏa mạnh mẽ.

Nhạc sĩ Đỗ Minh tâm sự: Tôi viết “Chào mừng Đảng Cộng sản Việt Nam” là tôi sáng tác cho chính mình, để nói với chính mình, với đồng bào về những tâm tư, tình cảm của người chiến sĩ cách mạng, của mọi người với Đảng. Đó cũng chính là niềm tin của tôi với Đảng, nguyện một lòng đi theo Đảng. Mọi người dân xứ đạo quê tôi được đổi đời, đó là thành quả của cách mạng đem lại. Nguyện vọng ca ngợi công ơn của Đảng luôn gợi cho tôi hình ảnh về sự hy sinh của biết bao chiến sĩ, đồng bào từng cực khổ trong kiếp nô lệ, lầm than, nay hướng theo ánh sáng ấy: “Vừng trời đông ánh hồng tươi sáng bừng lên, đàn bồ câu trắng bay về trong nắng mới. Ngàn triệu dân xiết tay nhau đứng quanh Đảng Cộng sản Việt Nam khối kết đoàn công nông bền vững...”.

Trải qua 8 thập kỷ ra đời, “Tiến quân ca” và “Ca ngợi Đảng Cộng sản Việt Nam” vẫn đang được hàng chục triệu người hát và biết đến. Nhạc sĩ Văn Cao được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Âm nhạc trong đợt trao giải đầu tiên (tháng 9/1996); nhạc sĩ Đỗ Minh được trao tặng Giải thưởng Nhà nước về Âm nhạc (tháng 8/2001) - như một sự ghi nhận xứng đáng với đóng góp của hai nghệ sĩ quê hương Nam Định với nền nghệ thuật cách mạng của nước nhà.

Minh Thuận