Biến thách thức thành cơ hội phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường ở Gia Lai
Trong bối cảnh ô nhiễm nhựa và chất thải rắn đô thị ngày càng trở thành thách thức nan giải ở nhiều địa phương, thành phố Quy Nhơn, tỉnh Gia Lai đã lựa chọn một hướng đi khác biệt: thay vì coi rác là gánh nặng, địa phương này đang biến nó thành cơ hội, không chỉ cho môi trường, mà còn cho phát triển kinh tế và công bằng xã hội.
Ông Patrick Harveman trao quà cho các ngư dân tích cực mang rác về bờ. Ảnh: Ái Trinh
Từ năm 2021, với sự đồng hành của Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam, Quy Nhơn triển khai Dự án “Nhân rộng các mô hình quản lý rác thải tổng hợp thông qua trao quyền cho khối lao động phi chính thức và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn”. Đây là một dự án thí điểm quy mô lớn với cách tiếp cận toàn diện, kết hợp giữa quản lý rác hiệu quả, chính sách địa phương linh hoạt và sự tham gia của cộng đồng, đặc biệt là những nhóm thường bị lãng quên: người lao động ve chai, công nhân vệ sinh môi trường, ngư dân...
Dự án đã hỗ trợ xây dựng và lắp đặt thành công Cơ sở thu hồi vật liệu (MRF) với hệ thống thiết bị có khả năng xử lý lên đến 10 tấn vật liệu nhựa mỗi ngày. Nhà xưởng MRF, với diện tích 1.000m2 đã được xây dựng cùng với tất cả cơ sở hạ tầng cần thiết cho việc vận chuyển, tiền xử lý và lưu trữ vật liệu trước và sau khi xử lý. Khối tư nhân được thúc đẩy tham gia thông qua các thỏa thuận với MRF nhằm đưa sản phẩm đầu ra quay trở lại ngành nhựa làm nguyên liệu đầu vào cho sản xuất.
Thành lập Câu lạc bộ thu gom phế liệu tại thành phố Quy Nhơn với gần 200 thành viên là các lao động phi chính thức. UBND thành phố Quy Nhơn đã đưa Câu lạc bộ thu gom phế liệu vào chương trình phân loại rác thí điểm của thành phố nhằm tăng cường vai trò của họ trong công tác thu gom rác tái chế. Trong năm 2024, 25 buổi tập huấn về an toàn và sức khỏe nghề nghiệp cùng các sự kiện kết nối đã được tổ chức cho 832 lượt người lao động ve chai chính thức tham dự. Song song với đó, chương trình phân loại rác tại nguồn cho hơn 13.000 hộ gia đình tại phường Quy Nhơn Nam đã bước đầu ghi nhận hiệu quả tích cực. Không chỉ có các hộ dân tham gia, mô hình còn được triển khai đến khách sạn, nhà hàng, chợ, trường học... là các nguồn phát sinh rác lớn và đa dạng.
Không dừng ở mặt đất, mô hình còn vươn ra biển với sáng kiến “Tàu cá mang rác nhựa về bờ”. Chương trình này khởi động từ tháng 12/2023 tại cảng cá Quy Nhơn. Đến nay, các tàu cá Gia Lai tham gia mô hình luôn mang rác về bờ, dù cập cảng bất kì đâu như cảng Tam Quan (tỉnh Gia Lai). Tính đến tháng 6/2025, đã có khoảng 200 tàu cá tham gia, thu gom hơn 3.100kg phế liệu (trong đó, gần 2.400kg là nhựa, phần còn lại là nhôm). Đặc biệt, Sở Nông nghiệp và Môi trường Gia Lai đã ban hành quyết định quy định các tàu cá dài từ 15m trở lên phải mang rác sinh hoạt về bờ; tàu nhỏ hơn sẽ áp dụng từ năm 2030. Một hành động mang tính tiên phong trong nỗ lực giảm thiểu ô nhiễm nhựa đại dương tại Việt Nam.
Những lao động phi chính thức là những đối tượng được quan tâm và đóng vai trò nòng cốt cho sự thành công của dự án. Ảnh: Ái Trinh
Điểm nổi bật của dự án không chỉ thể hiện ở các mô hình triển khai thực tế tại cộng đồng, mà còn nằm ở sự kết nối đa tầng, tạo nên tác động đồng bộ từ cơ sở đến cấp vĩ mô. Cùng với việc xây dựng và vận hành các mô hình xử lý, tái chế rác thải hiệu quả, dự án đã chủ động phối hợp chặt chẽ với chính quyền địa phương và các bộ, ngành liên quan để ban hành 9 quyết định, kế hoạch quản lý chất thải rắn ở nhiều cấp độ, từ cấp xã, huyện (cũ) đến cấp tỉnh và quốc gia. Đặc biệt, dự án đã hỗ trợ xây dựng một bộ định mức kinh tế - kỹ thuật làm cơ sở cho công tác thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải sinh hoạt, giúp các địa phương có căn cứ pháp lý và kỹ thuật rõ ràng trong triển khai.
Song song với đó, nhóm chuyên gia của dự án đã tiến hành nghiên cứu, áp dụng phương pháp thiết kế sinh thái (eco-design) cho hơn 180 doanh nghiệp thuộc nhiều lĩnh vực sản xuất khác nhau, qua đó phân tích quy trình, nguyên liệu, sản phẩm để đề xuất các giải pháp giảm thiểu chất thải ngay từ khâu thiết kế. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, dự án đã đưa ra nhiều kiến nghị chính sách cụ thể, có tính khả thi cao, góp phần hoàn thiện khung pháp lý và thúc đẩy nền kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam.
Ở cấp quốc gia, mạng lưới Kinh tế tuần hoàn Việt Nam, một sáng kiến chung giữa UNDP và Viện Chiến lược, Chính sách Môi trường và Nông nghiệp cũng được dự án hỗ trợ vận hành. Từ năm 2023 đến nay, mạng lưới đã tổ chức nhiều hội thảo, đối thoại chính sách và khóa tập huấn, thu hút hơn 1.700 lượt tham dự từ khối công, tư và phi lợi nhuận. Trang web của mạng lưới đạt trung bình gần 4.500 lượt xem mỗi tháng trở thành một nền tảng chia sẻ tri thức thiết thực về kinh tế tuần hoàn, từ đô thị đến nông thôn.
Theo ông Nguyễn Tự Công Hoàng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Gia Lai, thành công của dự án đến từ sự phối hợp giữa chính quyền, cộng đồng và các đối tác quốc tế. “Dự án đã minh chứng rằng, khi chính quyền chủ động, người dân đồng hành, các tổ chức quốc tế và doanh nghiệp cùng chung tay, những vấn đề môi trường tưởng chừng nan giải hoàn toàn có thể chuyển hóa thành cơ hội phát triển bền vững” - ông Hoàng nói.
Ông Patrick Harveman, Phó Trưởng đại diện Thường trú UNDP tại Việt Nam cũng nhấn mạnh, điều đáng quý nhất không chỉ là hiệu quả kỹ thuật, mà là sự thay đổi trong nhận thức và hành vi: từ coi rác là thứ phải né tránh, sang nhìn nhận đó là nguồn lực cần quản lý hiệu quả và tái tạo. Ông Erlend Skutlaberg, Bí thư Thứ nhất Đại sứ quán Na Uy tại Việt Nam đánh giá mô hình của Quy Nhơn là một ví dụ tiêu biểu có thể truyền cảm hứng cho nhiều địa phương khác trong việc phát triển các chính sách xanh, công bằng và toàn diện.
Từ những sáng kiến thiết thực, dự án tại Quy Nhơn đang cho thấy một điều rõ ràng: quản lý chất thải không chỉ là câu chuyện xử lý hậu quả, mà nếu tiếp cận đúng, có thể trở thành nền tảng để xây dựng đô thị thông minh, cộng đồng nhân văn và nền kinh tế bền vững. Chính cách kết nối giữa các bên từ người nhặt ve chai đến nhà máy tái chế, từ ngư dân đến doanh nghiệp, từ hộ dân đến nhà hoạch định chính sách mới là chất keo gắn kết tạo nên sự thay đổi.
