Ứng phó với hạn hán, xâm nhập mặn: Kinh nghiệm từ thực tiễn
Trong thực tế, những đợt hạn hán, xâm nhập mặn đã gây tổn thất nghiêm trọng cho sản xuất nông nghiệp và ảnh hưởng đến cuộc sống, sức khỏe của người dân. Ngoài ra, khi nguồn nước bị nhiễm mặn, chất lượng nước suy giảm, gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe cộng đồng, làm tăng nguy cơ các bệnh truyền nhiễm như sốt xuất huyết, tiêu chảy và bệnh ngoài da. Để giảm thiểu thiệt hại về kinh tế, các địa phương đã chủ động các giải pháp phù hợp với thực tế và linh hoạt trong ứng phó.

Người dân sử dụng máy bơm nhỏ để lấy nước sinh hoạt trong mùa khô. Ảnh: Hoàng Thảo
Mùa khô năm nay, hiện tượng xâm nhập mặn tại Đồng bằng sông Cửu Long diễn ra từ tháng 2 đến tháng 4, với 3 đợt gia tăng độ mặn, đặc biệt trong nửa cuối tháng 3. Mặc dù không vượt kỷ lục lịch sử, nhưng độ mặn đã vượt ngưỡng trung bình nhiều năm tại các cửa sông lớn như: Vàm Cỏ, Cửa Tiểu, Cửa Đại trong nhiều ngày liên tiếp. Tuy chưa gây thiệt hại lớn, nhưng hiện tượng này tiếp tục đặt ra cảnh báo về nguy cơ hạn - mặn trong những năm tới.
Lắp đặt bể nước cho nhóm hộ
Cà Mau là tỉnh ven biển duy nhất ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long không được bổ sung nguồn nước ngọt từ các sông lớn đầu nguồn, mà chỉ có nguồn nước ngầm và nước mưa để sinh hoạt. Sinh hoạt của người dân và sản xuất từng bị ảnh hưởng nặng nề khi hạn hán, xâm nhập mặn xảy ra. Điểm lại có thể thấy, đợt hạn hán, xâm nhập mặn mùa khô 2015-2016 đã gây thiệt hại cho trên 120.000ha lúa, hoa màu; 70.000ha nuôi trồng thủy sản; gần 21.000 hộ dân thiếu nước sinh hoạt; hơn 120 tuyến giao thông, kênh thủy lợi bị sạt lở, sụt lún; ước tính thiệt hại trên 2.200 tỷ đồng.
Mùa khô 2019-2020, hạn mặn gây thiệt hại khoảng 72.000ha lúa, hoa màu, gần 17.000ha nuôi trồng thủy sản. Hơn 20.000 gia đình bị thiếu nước sinh hoạt. Còn mùa khô năm 2023-2024, toàn tỉnh Cà Mau có khoảng 2.620 hộ gia đình bị thiếu và không chủ động được nguồn nước sinh hoạt do hạn hán. Chị Nguyễn Thị Yến, người dân xã Trần Văn Thời, chia sẻ: “Gia đình tôi đã phải vật lộn với tình trạng thiếu nước, buộc chúng tôi phải mua thêm nước hoặc sử dụng các nguồn nước không an toàn”.
Trước diễn biến hạn hán và xâm nhập mặn, tỉnh Cà Mau đã chủ động xây dựng phương án và triển khai các giải pháp nhằm ứng phó, giảm thiểu thiệt hại. Trong đó, địa phương xác định các khu vực khó khăn về nguồn nước sinh hoạt, triển khai các giải pháp phục vụ cấp, trữ nước và xử lý nước cho các hộ gia đình như: Thiết lập các điểm cấp nước tập trung, hỗ trợ dụng cụ chứa, bộ chứa, hóa chất xử lý nước, vận chuyển nước ngọt từ nơi khác đến..., đồng thời mở rộng mạng đường ống cấp nước các công trình hiện có để đáp ứng nhu cầu nước sinh hoạt cho người dân. Đồng thời, tập trung rà soát các tuyến giao thông ven sông, kênh, rạch có nguy cơ sạt lở, sụt lún, để lắp đặt các biển cảnh báo và triển khai các biện pháp phù hợp để giảm tối đa thiệt hại. Cùng với đó, rà soát, cập nhật kế hoạch, phương án sản xuất phù hợp với diễn biến thời tiết, khuyến cáo người dân tổ chức sản xuất đúng lịch mùa vụ. Địa phương này đã chủ động triển khai lắp đặt 72 bể nước quy mô nhóm hộ gia đình cho các cộng đồng dân cư ở nơi gặp khó khăn về nước. Mùa khô năm 2025, tỉnh Cà Mau ghi nhận số hộ bị thiếu nước sinh hoạt giảm còn 1.300 hộ, chủ yếu ở hai huyện U Minh và Thới Bình (cũ).
Là tỉnh ven biển, Bến Tre (nay được sáp nhập thành tỉnh Vĩnh Long) có lợi thế nằm giữa hạ lưu các sông: Tiền, Ba Lai, Hàm Luông và Cổ Chiên với hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt. Được bao bọc, bồi đắp phù sa từ 4 con sông lớn, Bến Tre trở thành vùng đất màu mỡ, nơi trồng cây ăn trái trù phú, vựa cây giống, hoa kiểng đa dạng nhất khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, nhưng lại thường xuyên phải đối mặt với nguy cơ hạn hán, xâm nhập mặn.
Để ứng phó với tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn, năm 2024, tỉnh Bến Tre đã triển khai đồng bộ cả giải pháp công trình và phi công trình để quản lý nguồn nước, đồng thời phát huy tính chủ động của người dân trong thực hiện các giải pháp ứng phó với hạn hán, xâm nhập mặn như khuyến cáo, hướng dẫn người dân ứng dụng tiến bộ khoa học – kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp, áp dụng các biện pháp tưới nước tiên tiến, tiết kiệm, chọn giống cây chống chịu được hạn. Song song với đó, địa phương vận động người dân chủ động, tích cực trữ nước mưa, nước ngọt bằng nhiều hình thức, phương tiện ngay trong mùa mưa để đảm bảo nhu cầu về nước uống, sinh hoạt và sản xuất trong mùa khô, xâm nhập mặn. Theo số liệu thống kê, toàn tỉnh có trên 95% số hộ cơ bản có dụng cụ trữ nước.
Chủ động nâng cao ngưỡng tràn hồ chứa
Là địa phương có lượng mưa năm trung bình khoảng 1.500 - 2.000mm, tổng lượng mưa mùa khô chỉ chiếm khoảng 15% tổng lượng mưa năm, tỉnh Đắk Lắk thường xuyên xảy ra tình trạng khô hạn trong mùa khô, gây thiệt hại lớn về kinh tế. Theo số liệu thống kê, trong 10 năm gần đây, thiệt hại do hạn hán gây ra ước tính hơn 6.500 tỷ đồng với hơn 286.000ha cây trồng các loại bị ảnh hưởng, trong đó, gần 44.400ha bị mất trắng.

Sử dụng công nghệ tưới nước tiết kiệm là một trong những giải pháp hiệu quả trong ứng phó với hạn hán, tiết kiệm nguồn nước ngọt trong mùa khô. Ảnh: Hoàng Thảo
Mùa khô 2023-2024, thời tiết khắc nghiệt do ảnh hưởng của hiện tượng El Nino khiến lượng mưa giảm từ 30 - 100% so với trung bình nhiều năm. Lượng mưa giảm, lượng dòng chảy thiếu hụt gây tình trạng hạn hán trên diên rộng. Toàn tỉnh có khoảng 27.200ha cây trồng bị ảnh hưởng bởi hạn hán, trong đó, 1.453ha bị mất trắng. Ngoài ra, trong đợt cao điểm có 4.175 hộ dân bị thiếu nước sinh hoạt.
Trước thông tin cảnh báo về tình hình hạn hán nghiêm trọng trong mùa khô 2023–2024, tỉnh Đắk Lắk đã chủ động triển khai nhiều biện pháp quyết liệt nhằm hạn chế thiệt hại. Các địa phương đã chủ động nâng cao ngưỡng tràn vào cuối mùa mưa để tăng khả năng trữ nước ở các hồ chứa (trong điều kiện an toàn). Đồng thời, nạo vét kênh dẫn, cửa cống, khơi thông dòng chảy, nối dài ống hút để tăng hiệu quả bơm tưới. Bên cạnh đó, các địa phương cũng chủ động xây dựng kế hoạch sản xuất phù hợp; tăng cường quản lý, điều tiết, bảo vệ nguồn nước, phương châm là sử dụng các nguồn nước từ đập dâng sông suối trước, các nguồn nước từ ao hồ sử dụng sau. Mặt khác, tỉnh Đắk Lắk cũng thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng, thời vụ, sử dụng giống ngắn ngày, chịu hạn. Đối với cây trồng dài ngày, có giá trị kinh tế cao, địa phương chỉ đạo người dân tăng cường áp dụng các kỹ thuật canh tác nông nghiệp tiên tiến, áp dụng công nghệ cao, tiết kiệm nước. Cùng với đó, địa phương tổ chức tuyên truyền, hướng dẫn người dân chủ động tích trữ nước, sử dụng hiệu quả, tiết kiệm nước, không để thất thoát, lãng phí.
Khi hạn hán xảy ra, tỉnh Đắk Lắk thực hiện các giải pháp chống hạn phù hợp theo phương châm “4 tại chỗ”. Các giải pháp được triển khai phổ biến là lắp đặt trạm bơm dã chiến, đắp đập tạm, đào giếng trong lòng hồ khô cạn để khai thác tối đa nguồn nước còn lại từ ao, hồ, sông suối phục vụ chống hạn; khai thác nước ngầm và vận chuyển nước từ nơi còn nguồn về nơi khan hiếm để phục vụ sản xuất và sinh hoạt. Ưu tiên nguồn nước cấp nước cho sinh hoạt, chăm lo sức khỏe cho người dân, chăn nuôi gia súc và các lĩnh vực sản xuất trọng yếu.