Trung Quốc có bước đi mới với đất hiếm, thế giới lại 'run'

Đất hiếm là thành phần quan trọng trong pin xe điện. (Nguồn: DW)

"Sự thống trị" của Trung Quốc đối với đất hiếm đã và đang mang lại cho nước này đòn bẩy đáng kể đối với Mỹ trong các cuộc đàm phán thương mại đang diễn ra.

Kiểm soát khoảng 60% sản lượng đất hiếm toàn cầu và gần 90% hoạt động tinh chế, đất nước tỷ dân đã thắt chặt quyền kiểm soát bằng cách áp đặt các hạn chế xuất khẩu đối với các nguyên tố đất hiếm và nam châm vĩnh cửu.

Một số biện pháp hạn chế - phần là để đáp trả mức thuế quan cao ngất ngưởng đối với hàng xuất khẩu của Bắc Kinh do Tổng thống Donald Trump áp đặt - đã được nới lỏng để cho phép các cuộc đàm phán thương mại với Washington được tiến hành.

Tuy nhiên, ngày 9/10, Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết, nước này sẽ tăng cường kiểm soát xuất khẩu các mặt hàng liên quan đất hiếm.

Cụ thể, đất nước tỷ dân sẽ thực hiện kiểm soát theo luật định đối với một số mặt hàng liên quan đến đất hiếm ở nước ngoài có chứa thành phần của Trung Quốc, nhằm bảo vệ tốt hơn an ninh và lợi ích quốc gia, cũng như thực hiện tốt hơn các nghĩa vụ quốc tế như chống phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt.

Động thái này diễn ra vài tuần trước cuộc gặp trực tiếp giữa Tổng thống Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Điều này càng làm lộ rõ điểm yếu của Mỹ vì nước này chưa có năng lực lọc dầu trong nước.

Mối đe dọa thường trực với Mỹ

Ông Jost Wubbeke, đối tác quản lý tại viện nghiên cứu Sinolytics có trụ sở tại Berlin (Đức) nhận định: "Toàn bộ nền kinh tế thế giới phụ thuộc vào những thỏi nam châm này từ Trung Quốc. Nếu nước này ngừng xuất khẩu những thứ đó, ảnh hưởng sẽ lan rộng khắp toàn cầu".

Những gián đoạn chuỗi cung ứng do các lệnh hạn chế trước đó gây ra đã ảnh hưởng nặng nề đến các ngành công nghiệp tại nền kinh tế lớn nhất thế giới.

Ví dụ, hãng sản xuất ô tô Ford đã thông báo vào tháng 5/2025 rằng, họ buộc phải thu hẹp quy mô sản xuất xe SUV tại Chicago do tình trạng thiếu hụt linh kiện. Các nhà cung cấp phụ tùng ô tô Aptiv và BorgWarner cũng thông báo, hãng đang phát triển động cơ có hàm lượng đất hiếm tối thiểu hoặc không chứa đất hiếm để ứng phó với tình trạng thiếu hụt nguồn cung.

Vào tháng 6/2026, ông Michael Dunne, một chuyên gia tư vấn ô tô tập trung vào Trung Quốc nói với tờ The New York Times rằng, các biện pháp hạn chế của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới "có thể khiến các nhà máy lắp ráp ô tô của Mỹ phải dừng hoạt động".

Một cuộc khảo sát do Phòng Thương mại Mỹ tại Trung Quốc thực hiện vào tháng 5/2025 cho thấy, 75% các công ty tại nền kinh tế lớn nhất thế giới dự kiến, nguồn dự trữ đất hiếm của họ sẽ cạn kiệt trong vòng vài tháng tới.

Các nhà sản xuất Mỹ đã thúc giục Washington chấm dứt các hạn chế, và trong các cuộc đàm phán thương mại tại London vào tháng 6/2025, Trung Quốc đã đồng ý đẩy nhanh việc cấp phép xuất khẩu, dù vẫn còn tồn đọng một lượng lớn đơn hàng.

Tuy nhiên, các biện pháp kiểm soát mới nhất của Bắc Kinh đang đe dọa làm lu mờ những tín hiệu “hạ nhiệt” vừa xuất hiện.

Việc Trung Quốc sử dụng đất hiếm như công cụ địa chính trị không phải là điều mới. Năm 2010, nước này từng ngừng xuất khẩu sang Nhật Bản trong hai tháng do tranh chấp lãnh thổ, khiến giá cả tăng vọt và phơi bày rõ mức độ mong manh của chuỗi cung ứng toàn cầu.

Ông Gabriel Wildau, Giám đốc điều hành công ty tư vấn CEO Teneo có trụ sở tại New York cảnh báo, chế độ cấp phép xuất khẩu của Trung Quốc là quy định cố định, chứ không chỉ đơn thuần là một phản ứng trước các đòn thuế quan của ông chủ Nhà Trắng.

Ông nói: "Việc cắt giảm nguồn cung sẽ vẫn là mối đe dọa thường trực, cho thấy ý định duy trì ảnh hưởng của Trung Quốc đối với Mỹ".

Estonia là nơi có cơ sở tách đất hiếm quy mô công nghiệp lớn nhất và duy nhất ở châu Âu. (Nguồn: DW)

Ngành công nghiệp châu Âu "dính đạn"

Mỹ không phải là nền kinh tế duy nhất bị ảnh hưởng bởi tình trạng thiếu hụt đất hiếm. Liên minh châu Âu (EU) phụ thuộc tới 98% nam châm đất hiếm của Trung Quốc.

Hồi tháng 6/2025, Hiệp hội các nhà cung cấp ô tô châu Âu cho rằng, ngành này "đã trải qua sự gián đoạn đáng kể" do lệnh hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc. Lệnh này đã gây ra việc đóng cửa một số dây chuyền sản xuất và nhà máy trên khắp châu Âu.

Ông Alberto Prina Cerai, Viện Nghiên cứu chính trị quốc tế Italy (ISPI) nhận thấy, về quy mô, phương Tây không thể bắt kịp Trung Quốc. Đất nước tỷ dân có một chuỗi cung ứng khép kín, từ mỏ đến nam châm.

Tuy nhiên, việc tách rời hoàn toàn khỏi Trung Quốc là không thể tưởng tượng được trong ngắn hạn, nhưng ông Alberto Prina Cerai cho hay, khối 27 thành viên nên quản lý sự phụ thuộc lẫn nhau này bằng một chiến lược công nghiệp thống nhất.

Ủy ban châu Âu (EC) đặt mục tiêu đến năm 2030 sẽ sản xuất được 7.000 tấn nam châm trong khu vực. Hiện nay, nhiều dự án khai thác, tinh chế và tái chế đất hiếm đang được triển khai, trong đó có nhà máy chế biến quy mô lớn vừa khánh thành tại Estonia và một cơ sở khác ở Tây Nam nước Pháp dự kiến đi vào hoạt động năm 2026.

Ấn Độ nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung

Mặc dù có trữ lượng đất hiếm lớn thứ năm thế giới, ở mức 6,9 triệu tấn, nhưng Ấn Độ chỉ đóng góp chưa đến 1% nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Quốc gia Nam Á này thiếu năng lực tinh chế để chế biến chúng phục vụ cho các ứng dụng công nghệ cao và phụ thuộc vào nguồn xuất khẩu từ Trung Quốc.

Mặc dù New Delhi đã nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung thông qua các thỏa thuận với Mỹ, Australia và các quốc gia Trung Á, tiến độ đạt được đến nay vẫn còn hạn chế.

Tháng 6/2025, chính phủ Ấn Độ yêu cầu công ty khai thác khoáng sản nhà nước IREL dừng xuất khẩu, bao gồm cả các lô hàng sang Nhật Bản, nhằm bảo đảm nguồn cung cho các nhà sản xuất trong nước. Năm 2024, IREL đã xuất khẩu khoảng một phần ba trong tổng số 2.900 tấn đất hiếm khai thác được sang Tokyo, thông qua một doanh nghiệp chế biến của Nhật Bản.

Trong bối cảnh Trung Quốc vẫn duy trì vị thế thống trị trong lĩnh vực này, các nhà lãnh đạo Nhóm G7 đã nhất trí tạm thời về một chiến lược chung nhằm ứng phó nguy cơ thiếu hụt đất hiếm toàn cầu. Nhóm cam kết phối hợp phản ứng trước các hành động gây gián đoạn thị trường, như biện pháp kiểm soát xuất khẩu của Bắc Kinh, đồng thời thúc đẩy đa dạng hóa sản xuất và chuỗi cung ứng.

Tuy nhiên, nguy cơ thiếu hụt nguồn cung vẫn hiện hữu nếu Trung Quốc tiếp tục thắt chặt xuất khẩu. Theo chuyên gia Prina Cerai, khả năng tiếp cận đất hiếm sẽ ngày càng trở nên sống còn đối với các nền kinh tế phương Tây khi các công nghệ tiên tiến tiếp tục phát triển.

"Vũ khí" địa chính trị mạnh mẽ

Sau Trung Quốc (sở hữu 40 triệu tấn), Brazil, Ấn Độ và Australia là những quốc gia có trữ lượng đất hiếm lớn thứ hai (tổng cộng khoảng 31,3 triệu tấn). Gần đây, khoảng 20 triệu tấn đất hiếm đã được phát hiện ở Kazakhstan. Một nguồn cung cấp đất hiếm khác trong tương lai có thể là Greenland.

Mỹ và Australia là những nước tiên tiến nhất trong việc tăng cường sản lượng khai thác và chế biến đất hiếm.

Mỹ và EU đã ký kết các thỏa thuận hợp tác. Năm 2023, Dự án Tanbreez, ở phía Nam Greenland, được Mining Intelligence - nhà cung cấp dữ liệu ngành khai khoáng xếp hạng là dự án đất hiếm hàng đầu, với trữ lượng ước tính 28,2 triệu tấn khoáng sản.

Câu hỏi được đặt ra: Khi nào các quốc gia khác mới có thể phá vỡ thế vượt trội của Trung Quốc đối với đất hiếm?

Theo ông Jost Wubbeke, nếu Bắc Kinh dỡ bỏ các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, giá đất hiếm sẽ giảm và vấn đề nguồn cung sẽ không còn là trở ngại đối với các nước khác. “Khi đó, mọi chuyện chỉ còn là vấn đề giá cả”, ông nhận định.

Tuy nhiên, cho đến nay, Trung Quốc vẫn tiếp tục coi đất hiếm là “vũ khí” địa chính trị đầy sức nặng, có ảnh hưởng sâu rộng đến các ngành công nghiệp và quốc gia trên toàn cầu.

(theo DW)

Linh Chi